Morgunblaðið - 27.07.2020, Side 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 27. JÚLÍ 2020
Eyjar í Dalasýslu
Byggðar eyjar á Breiðafirði sem
töldust til Dalasýslu koma ekki mikið
við sögur þótt víða væri stundaður
dágóður búskapur um lengri eða
skemmri tíma eða þær nytjaðar frá
bæjum uppi á landi. Þær sem búið
hefur verið í svo öldum skipti eru tal-
ið frá suðri til norðurs Purkey,
Hrappsey, Klakkeyjar, Arney,
Langeyjar, Rúfeyjar, Rauðseyjar,
Ólafseyjar og Akureyjar. Þær hafa
allar horfið úr byggð á seinustu
hálfri öld en eigendur nýta enn ým-
isleg hlunn-
indi, dún, fugl,
egg og sel,
jafnvel beit.
Suður af
Dagverðar-
nesi liggur
Skáley sem
stundum var
búið í. Sumir
vildu kenna
hana við gripi
Einars skálaglamms Helgasonar.
Suður af henni er Purkey. Nafnið
merkir Svíney (sbr. pork á ensku) og
það er hún nefnd í Landnámu. Þar
segir að Æsa Kjallaksdóttir hafi búið
í Svíney og síðan Eyjólfur sonur
hennar, og var hann einn þeirra sem
hjálpuðu Eiríki rauða að komast
brott úr Breiðafirði til Grænlands.
Stundum voru fleiri en eitt býli í
Purkey og heimilismenn meira en
tveir tugir. Nafnkunnastur bóndi
mundi vera Ólafur Sveinsson sem dó
um áttrætt 1845. Hann var einn
þeirra sem hvað einlægast trúði á til-
veru huldufólks og skrifaði sérstakt
Álfarit sem Jón Árnason studdist
mikið við í þjóðsögum sínum. Það var
prentað í lokabindi heildarútgáfu
þjóðsagnanna 1961. Búið var í Purk-
ey fram undir 1980. Þar var bænhús
á miðöldum.
Hrappsey liggur suðvestan við
Purkey og er Selasund á milli. Nafn
hennar sést skrifað með ýmsu öðru
móti í skjölum, Rafnsey, Hrafnsey,
Hrafsey, Hrapsey, en fyrst sést
hennar getið í sögum daginn eftir víg
Snorra Sturlusonar 1241, þegar
Tumi Sighvatsson fer frá Sauðafelli
inn í Hvamm og þaðan út í Hrapps-
ey. Þar var bænhús á 14. öld. Þar
voru ýmist eitt eða tvö býli og heim-
ilisfólk einn til tveir tugir. Austast á
eynni heitir Kapteinsvík milli kletta.
Þar drukknaði árið 1728 Magnús
Arason kapteinn sem unnið hafði að
landmælingum í sjö ár á vegum
dönsku stjórnarinnar. Eftir hann eru
varðveittir 32 uppdrættir af vestur-
hluta landsins frá Gullbringusýslu
norður í Barðastrandarsýslu.
Hrappsey er frægust fyrir þá sök
að þar var árið 1773 stofnsett fyrsta
prentsmiðja á Íslandi sem ekki laut
forræði biskupa. Aðalhvatamaður
var Ólafur Ólafsson (Olavius) en fjár-
hagslegur bakhjarl var Bogi Bene-
diktsson stórbóndi í Hrappsey og
víðar. Bogi var sonarsonur Brokeyj-
ar-Jóns Péturssonar sem fyrstur
Breiðfirðinga auðgaðist á hreinsun
æðardúns. Rekstur prentverksins
kom þó að mestu í hlut Magnúsar
Ketilssonar sýslumanns í Búðardal.
Hólaprentverk hélt enn einkarétti til
að prenta guðsorð, en af Hrappseyj-
arprenti má nefna Annála Björns á
Skarðsá, Lagasafn Magnúsar Ketils-
sonar, fyrstu útgáfu Egils sögu, Atla
síra Björns Halldórssonar í Sauð-
lauksdal, Búnaðabálk Eggerts Ólafs-
sonar og fyrstu þýdd ljóð eftir
tengdason Boga, Jón Þorláksson síð-
ar kenndan við Bægisá. Þar var gefið
út fyrsta tímarit á Íslandi, reyndar á
dönsku, IslandskeMaanedsTidend-
er. Prentsmiðjan var seld Lands-
uppfræðingarfélaginu 1795 og flutt
að Leirárgörðum.
Um miðja 19. öld bjó í Hrappsey
Þorvaldur Sívertsen, konunglegur
umboðsmaður Skógarstrandarjarða.
Ragnheiður Skúladóttir kona hans
var frá Skarði en hann átti samt í
miklum útistöðum við suma Skarð-
verja. Kristín dóttir þeirra giftist
Jóni skáldi Thoroddsen og Katrín
dóttir þeirra Jóni Árnasyni þjóð-
sagnasafnara.
Klakkeyjar eða Dímonarklakkar
eru norður af Hrappsey og vestur af
Purkey. Það eru hæstu eyjar á
Breiðafirði, 72 og 54 metrar. Þær eru
auk þess þekktar úr Eyrbyggju og
Eiríks sögu rauða fyrir það að skipi
Eiríks á að hafa verið leynt í Dím-
onarvogi, sem einnig er nefndur Ei-
ríksvogur, meðan hann beið færis að
sigla til Grænlands. Í Jarðabók Árna
og Páls segir að þar muni eitt sinn
hafa verið búið en það hefur ekki
verið að staðaldri. Norðaustan við
klakkana er hin láglenda Bæjarey og
fjarar á milli. Sunnan til á henni eru
glöggar bæjartóttir og þar hefur ver-
ið sumarbústaður á 20. öld.
Vestur af Klakkeyjum er hin smáa
Kiðey. Þar hefur stöku sinnum verið
búið fá ár í senn. Vestar er Arney
mun stærri og þar var búið nokkuð
stöðugt fram yfir miðja 20. öld. Ekki
kemur hún þó við fornsögur nema
hið eina skipti sem getið var í
tengslum við Langeyjar sumarið
1243, þegar Kolbeinn ungi ætlaði
með her manns að Sturlu Þórðarsyni
í Fagurey (bls. 86). Seint á 18. öld bjó
í Arney fræðimaðurinn Ólafur Jóns-
son. Sonarsonur hans hét Sveinn
Guðmundsson og þótti góður verk-
maður en kynlegur í háttum. Dróst
hann inn í deilur höfðingja í grennd-
inni sem bitust um Arney, einkum
þeirra Þorvalds Sívertsens í Hrapps-
ey og prestafeðganna Eggerts Jóns-
sonar á Ballará og Friðriks Eggerz í
Akureyjum sem Sveinn kallaði
Ballarársteggi. Er til kátleg frásögn
af þeim væringum. Þjóðsaga greinir
frá því að huldukona fékk léðan hrút
hjá Arneyjarbónda til að lemba ær
sínar.
Þegar hefur verið greint frá þeim
fáu skiptum sem Langeyjar koma
við sögur. Því má bæta við að munn-
mæli herma að Spjóthólmar austan
við suðurenda Fremri-Langeyjar
séu kenndir við spjót Einars skálag-
lamms sem á að hafa drukknað í
Selasundi við Purkey. Bænhús var í
eynni á 14. öld og sennilega fram til
siðaskipta. Árið 1744 keypti Sig-
urður Ormsson eyna. Niðjar hans
bjuggu lengi í eynni og kallast Orm-
sætt og hafa móbrún augu þótt vera
kynfylgja þeirra og kallast „orms-
augu“. Frá Efri-Langey var Jón
Ólafsson annálaritari á 18. öld, sem
meðal annars samdi Grímsstaða-
annál, og þar bjó fram á miðja 20. öld
Sigurður Sveinbjörnsson sem gaf út
endurminningar sínar, Bjart er um
Breiðafjörð.
Talsvert langt norður af Lang-
eyjum eru Djúpeyjar undan Skarðs-
strönd. Þar virðist aldrei hafa verið
búið nema í mesta lagi stutta stund í
einu. Enn norðar eru tveir eyjaklas-
ar, Rúfeyjar utar og Rauðseyjar inn-
ar. Í báðum var búið fram undir
miðja 20. öld. Rúfeyjar þóttu mun
rýrari til grasnytja en fiskimið voru
þar góð. Þó kemur á óvart að norð-
vestast á Bæjareynni vex kúmen
sem þar hefur einhverntíma verið
sáð. Meiri sögum fer af huldufólki en
mönnum í Rúfeyjum. Samt bjó þar
um 1100 Þórður Rúfeyjaskáld áður
en hann fluttist inn í Hvammsdal í
Saurbæ í skjól Þorgils Oddasonar á
Staðarhóli.
Rauðseyjar þóttu langtum betri
bújörð og grasgefnari. Auk þess var
sérstök Beitarey fyrir nautgripi. Þar
bjuggu oft gildir bændur þótt þeir
væru leiguliðar Skarðverja. Á 19. öld
voru þekktir feðgarnir Einar Ólafs-
son ríki og Sturlaugur auðgi. Á 17.
öld bjó í Rauðseyjum Jón Guð-
mundsson sem þótti með betri al-
þýðuskáldum um sína daga, orti
bæði heimsádeilur og gamankvæði
og gerði lítið úr galdrakukli. Sjálfur
fékk hann orð fyrir að vera forn í
skapi. Átti hann að hafa beðið um að
verða grafinn í Andrahaus á Hóley
nokkru norðar. Þegar kista hans var
flutt að Skarði þótti hún furðu létt
þegar lent var í Skarðsstöð. Töldu
menn líklegt að Jón hefði gengið úr
kistunni í Andrahaus.
Norður af Rauðseyjum eru Ólafs-
eyjar. Þar mun aldrei hafa verið föst
búseta en eyjarnar því meir nýttar til
beitar og heyskapar. Þær koma því
við Grettis sögu þegar Þorgils bóndi
á Reykjahólum sendir þá fóstbræður
Þorgeir Hávarsson og Þormóð Kol-
brúnarskáld ásamt Gretti að sækja
uxa góðan fyrir jólin út í Ólafseyjar.
Að vísu bjó þar frægur útlagi nokkur
ár snemma á 17. öld, sjálfur Jón Guð-
mundsson lærði sem hafði hrakist
frá Vestfjörðum. Áðurnefnd Hóley
er vestan við Bæjarey og þar á Andri
fornmaður að vera heygður í hólnum
Andrahaus. Hann mátti því aldrei
slá.
Akureyjar eru inni á Gilsfirði und-
an Fagradal og Heinabergi. Það eru
alls um þrjátíu eyjar og grashólmar
og töldust einna auðveldastar til bú-
skapar af öllum eyjum á Breiðafirði.
Þær eru grösugar og gengt milli
flestra, mikið um æðarvarp og önnur
hlunnindi af fugli og sel. Eyjarnar
eru oft nefndar í Sturlungu en ekki
verður séð á því hvort þær voru
byggðar. Þær virðast mikið hafa ver-
ið nýttar til slægna og beitar frá
stórbýlum á borð við Búðardal og
Staðarhól. Í Jarðabók Árna og Páls
um 1700 er að vísu búið þar en síðan
ekki fyrr en niðjar Magnúsar sýslu-
manns Ketilssonar í Búðardal gera
þær að sjálfstæðu stórbýli um 1800.
Umsvifamestur þeirra var dóttur-
sonur Magnúsar, síra Friðrik Egg-
erz, sem bjó þar 1851-1879. Hann
stóð fyrir miklum framkvæmdum,
lét meðal annars reisa nýtískulegt
tvílyft íbúðarhús árið 1859 og hlaða
mikla bátakví 1854-1861 sem hlaut
nafnið Steingerður. Hann var fróð-
leiks- og fjáraflamaður en átti í
sífelldum erjum við ýmsa frændur
sína meðal Skarðverja. Minningar
hans, Úr fylgsnum fyrri aldar, eru
með merkustu og hispurslausari
þjóðlífslýsingum frá 19. öld. Um
skeið var vinnukona hjá honum Júlí-
ana Jónsdóttir, sem gaf út ljóðabók-
ina Stúlka árið 1876, fyrstu ljóðabók
eftir konu sem út kom á Íslandi.
Pétur Eggerz bjó eftir föður sinn í
Akureyjum til 1892 en síðan bjuggu
þar ýmsir, seinast frá 1945 til 1954
Tómas Jónsson frá Elvogum í
Skagafirði. Hann hafði áður verið
dæmdur fyrir hrossaþjófnað.
Skarðsstrendingar göspruðu um það
að sauðaþjófurinn Magnús á Heina-
bergi og hrossaþjófurinn Tómas í El-
vogum hefðu kynnst í fangavist á
Litla-Hrauni og Magnús bent Tóm-
asi á Akureyjar sem vænlegan bú-
stað langt frá heimaslóðum sínum.
Tummi var óvanur æðarvarpi og
amaðist við æðarkollum sem urpu í
túninu hjá honum. Það þótti Skarðs-
strendingum ekki mikil hagsýni.
Á söguslóðum í Dalabyggðum
Bókarkafli | Í bókinni Söguslóðir í Dölum skrifar
Árni Björnsson menningarsagnfræðingur um
heimahaga sína og vísar veg um Dalabyggðir
með sögulegan fróðleik í hverju skrefi.
Klakkeyjar Hæstu eyjar á Breiðafirði (70 m). Í langa voginum var skipi Eiríks rauða leynt áður en hann sigldi til
Grænlands, eins og fram kemur í bók Árna Björnssonar, Söguslóðir í Dölum.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Höfundur Árni Björnsson.