Morgunblaðið - Sunnudagur - 12.07.2020, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12.7. 2020
B
aráttumenn íslensku þjóðarinnar fyrir
því að hún heimti stjórn sinna mála á
ný voru nítjándualdar menn. For-
senda þess að þeim yrði ágengt var sú
að vindar blésu í þá átt víðar og ekki
síst í okkar næsta nágrenni. Og þjóð-
frelsismenn náðu að fanga þann meðvind fyrir sitt
land. Fámennur hópur sem Jón Sigurðsson fór fyrir
hamraði járnið. Þar hélt gæfusmiður um hamarinn.
Næstu öld á eftir snerist galdurinn um að fikra sig sem
frjáls þjóð áfram, þótt verkefnin væru stór og efnin
lítil. Alkunnir úrtölumenn eiga óhægt með að gera lítið
úr ótrúlegum árangri sem náðist á flestum sviðum. Það
er hafið yfir vafa að glæður frelsisins voru frum-
krafturinn sem tryggði að svo vel rættist úr fyrir fá-
menna og fátæka þjóð.
Naga eigin rót
Hér eru þó þau undarlegheit og lenska að hver étur eftir
öðrum að allur aðbúnaður og kjör séu lakari á Íslandi en
víðast, ef ekki alls staðar. Þeir sem þannig gapa og hinir
sem grípa fullyrðingarnar á lofti komast upp með það af
því að nægilega margir nærast á þessu nesti og fáir
nenna að bíta burt þessa bábilju. Nú þykir oft fara vel á
að nefna „þær þjóðir sem við berum okkur helst við“
þegar slá skal fram hversu kjör, aðbúnaður og þjónusta
sé minni og ómögulegri hér en annars staðar gerist.
Stóradómnum er svo gjarnan fylgt eftir með því að þess-
ari óáran valdi víðfeðm og viðvarandi spilling hér á landi.
Hópur manna gengst svo upp í því að gera sitt til að
koma þjóðinni á lista yfir spilltustu ríki og hrópar húrra
nái hann að mjaka Íslandi upp þann lista. Þeir sem fjarri
standa eiga á hinn bóginn erfitt með að ná því að svo fá-
menn þjóð, á eyju við ystu mörk, sem hefur ráðið fyrir
sínum eigin málum um skamma hríð, hafi náð svo undra-
verðum árangri sem rauntölurnar sýna.
Á flesta þá mælikvarða sem þjóðir sækjast eftir að
standa vel á er þetta heimarægða land á hinn bóginn oft-
ar en ekki í hópi þeirra sem best mega við una. Þó blasir
við að fámenni og fjarlægð kostar sitt (en hefur ríkulega
kosti) en þessum stólpaárangri er náð þrátt fyrir það.
Jafnvel á þingi fólksins sitja ótrúlega margir kjörnir
fulltrúar sem telja það efst á verkefnalista sínum að tala
árangur þjóðar sinnar niður.
Nú er sú tilfinning auðvitað þekkt að ýmsum er eftir-
sjá í því sem áður var hluti samtíðar og dekra sjálfsagt
fullfast við þá hugsun að margt hafi verið í betra fari
áður. Þrátt fyrir að nú tíðkist slangur, klúr og grófyrði í
takt við klæðaburð á þingi hefur það ekki breytt því að
þjóðin þekkir þingmenn sína mun verr en áður var. Það
má þó ekki gefa sér að það sé vegna þess að á þingi sitji
nú fólk sem skeri sig síður úr en var fyrir fáeinum ára-
tugum. Ef svo væri má spyrja sig hvers vegna það er.
Þjóðinni fjölgar vel. Efni hafa vaxið þrátt fyrir nöldrandi
niðurrifstal og almennri menntun hefur fleygt fram. Að-
gengi að upplýsingum hefur opnast upp á gátt og al-
menningur getur fylgst betur með sínum kjörnu full-
trúum en áður var.
Breyttar forsendur
En á hinn bóginn hafa áhrif og völd þingmanna veikst
stórlega á síðustu áratugum. Um það þarf ekki að deila
og gildar ástæður standa til þess og ekki endilega allar
neikvæðar. Á meðan þjóðin var fjárhagslega vanburða
þurfti sameiginlegt átak til flestra stærri verkefna.
Kvartað er enn yfir samgönguleysi hér á landi. En
samgöngurnar voru engar í nútíma skilningi þegar
þjóðin fékk loks vald á sínum eigin málum. Landið var
stórt, fólkið fátt og bjó dreift. Farartálmar af náttúr-
unnar hendi hvert sem litið var. Lækir, ár, fljót, heiðar
og fjöll og árviss og erfið tíð margfaldaði erfiðleikana.
Á örfáum áratugum hefur verið lyft grettistaki í öllum
þeim efnum samhliða uppbyggingu skóla, heilsugæslu
og sjúkrahúsum með tækjum á borð við það besta sem
gerist. Þingmenn og áhrif þeirra skiptu miklu í augum
borgaranna á meðan flest það sem gera þurfti varð fyr-
ir opinberan atbeina. Öflug fyrirtæki hafa síðar komið
til. Sveitarfélög sem áður máttu sín lítils hafa eflst og
styrkst. Forsendan fyrir þessari þróun er frjálst og öfl-
ugt atvinnulíf með sérhæfða starfsmenn á öllum svið-
um og þar sem svigrúm framsýnna einstaklinga er
nægjanlegt.
Því fer fjarri að þingheimur allur átti sig á þessari
forsendu framfaranna. Þar halda of margir enn að fjár-
munirnir eigi uppruna sinn í sameiginlegum sjóðum og
hugsa sjaldnast til þess hvar allt þetta fé var áður en
það lenti þar og tók að rýrna, áður en það fór í opinbera
brúkun og þó mest eftir að þangað var komið.
Og stundum sitjum við öll föst í fortíðinni. Það hafði
þannig enginn afl til þess eða heimildir að stofna til út-
varpsreksturs og byggja upp öflugt dreifikerfi sem
næði sem fyrst til einangruðustu byggða. Ríkisvaldið
varð að koma til. Sú ríkisstofnun stóð sig vel um margt
og gladdi fólk nær og fjær og bjargaði menningar-
verðmætum og hefði verið að því mikill missir. En það
gildir ekki lengur. Nú er í þetta verkefni mokað óhóf-
legum fjármunum til að tryggja að aðrir aðilar komist
ekki að til að veita þessa þjónustu. Fyrirkomulagi forn-
aldar sem lengi mátti réttlæta er nú haldið áfram með
lögþvingunum.
Hvað gerði stjórnarskráin af sér
Jóhönnustjórnin notaði meinlokur eins og fíkniefni að
festast í. Ein þeirra var að hér yrði að breyta stjórnar-
skránni þar sem alþjóðlega bankakerfið fékk skell
snemma á nýrri öld sem margur laskaðist í að ósekju.
Ótal þjóðir komu sárar frá þeirri kreppu. Engri þeirra
datt þó í hug að kenna bæri stjórnarskránni um ófar-
irnar. Aldrei var reynt að útskýra hér hvað stjórnar-
skrá lýðveldisins hefði með bankakreppuna að gera.
En það skrýtna er að þótt meinlokuliðið sjálft sé að
mestu á bak og burt er ruglinu haldið við af þeim sem
síst skyldi.
Helst var því haldið á lofti að stjórnarskráin væri
gömul og hefði komið frá dönskum kóngi fyrir meira
en hundrað árum og hann hefði áður fengið hana frá
meginlandinu með áþekkum hætti og Bandaríkjamenn
fengu sína. Stjórnarskrá Breta er miklu eldri en allar
þessar, og hún hefur elst svo dæmalaust vel vegna þess
að þar hefur þeim ekki enn hugkvæmst að færa hana í
letur.
Alþingi bjó svo vel drýgstan hluta síðustu aldar að
margir helstu stjórnarskrárspekingar landsins sátu á
þingi. Þar má nefna Bjarna Benediktsson, Gunnar
Thoroddsen og Ólaf Jóhannesson. Og þessir þrír hafa
það umfram stjórnskipunarmenn sem þora helst aldrei
út fyrir lóð háskólans að þeir voru um leið mestu fróð-
leiksmenn um siði og þróun stjórnmála í landi sínu.
Þetta var ómetanleg blanda.
Rök Bjarna halda enn vel
Enn þann dag í dag er fróðlegt að lesa hugleiðingar
Bjarna Benediktssonar um umræðu og breytingar á
stjórnarskrá. Og ekki síður um óhjákvæmilega gild-
andi neyðarrétt hverrar þjóðar, sem Bjarni var ekki í
minnsta vafa um og færði glögg og gild rök fyrir.
Um aldur stjórnskipunarlaga og meinta eftiröpun
frá öðrum löndum segir Bjarni fyrir tæpum 70 árum
og það segir sig sjálft nú eins og það gerði þá: „Í þeim
löndum, sem sett hafa skrifaðar stjórnarskrár, hefur
reynslan orðið sú, að þótt ákvæðin hafi verið hin sömu
eða svipuð í upphafi, hefur framkvæmdin orðið harla
ólík í hverju landi um sig.
Það er sem sé óhagganleg staðreynd, að stjórn-
Vönduð umræða
vænkar hag
’
Engri þeirra datt þó í hug að að kenna
bæri stjórnarskránni um ófarirnar.
Aldrei var reynt að útskýra hér hvað stjórn-
arskrá lýðveldisins hefði með bankakreppuna
að gera. En það skrýtna er að þótt meinloku-
liðið sjálft sé að mestu á bak og burt er rugl-
inu haldið við af þeim sem síst skyldi.
Reykjavíkurbréf10.07.20