Morgunblaðið - Sunnudagur - 12.07.2020, Síða 17

skipun hvers lands þroskast á löngum tíma og mótast
mjög af aðstæðum öllum. Hefur í þessu farið á sama
veg hér á landi og annars staðar. Flest eða öll ákvæði
núgildandi íslensku stjórnarskrárinnar hafa að vísu
einhverjar fyrirmyndir í erlendum stjórnarskrám, en
samt hefur framvindan orðið með sérstökum hætti
hér. Er hægt að nefna ýmis dæmi þess, að fyrirmæli,
sem ætlunin var að taka upp eftir erlendri fyrirmynd í
fyrstu, hafa í framkvæmd verið skilin hér allt öðru vísi
en í landinu, sem fyrirmyndarinnar var leitað í.“
Athyglisvert viðtal
Oft er kvartað undan því með réttu að fremstu menn í
íslenskum lögfræðiheimi leiði hjá sér umræðu og gagn-
rýni um mikilvæg mál á því sviði. Í þessu ljósi sætir
viðtal Lögmannablaðsins við Markús Sigurbjörnsson
töluverðum tíðindum, en hann var lengi einn mestur
áhrifamaður á þessu sviði.
Markús fer vítt yfir sviðið og kemur víða við. Hér
skal þó sérstaklega vikið að athugasemdum hans varð-
andi Mannréttindadómstól Evrópu, en því er ekki að
neita að úrlausnir hans hafa vakið undrun víða.
Markús bendir á að svið þessa dómstóls taki til sára-
lítils hluta af verkefnum Hæstaréttar, en segir svo:
„Það getur verið erfitt að átta sig á því hvað Mannrétt-
indadómstóllinn ætlast til að maður geri. Auðvitað er
það skrítin veröld þegar íslenska ríkinu er dæmt áfelli,
út af til að mynda tjáningarfrelsi, vegna þess að Hæsti-
réttur Íslands fylgdi ekki kríteríunum frá Mannrétt-
indadómstólnum, en bara óvart voru þessar kríteríur
ekki til þegar að málið var dæmt. Það er erfitt að reyna
að fylgja svona línu. Þróunin hefur verið mikil og mér
hefur fundist nokkuð um að úrlausnirnar hjá Mann-
réttindadómstólnum séu klæðskerasaumaðar fyrir við-
komandi deilumál en ekki þannig að það sé hægt að
draga einhvers konar línu eða lærdóm út úr málinu.
Það gæti svo kannski verið rannsóknarefni út af fyrr
sig hvað felst í þessari stefnu hjá Mannréttinda-
dómstólnum að hann segist búa til viðmið og sjónarmið
sem eru þó ekki alltaf, þótt sjálfsagt geti lögfræðingar
fundið út hver þau eru. Það var nú til dæmis farið í þá
vinnu í Hæstarétti fyrir nokkrum árum að greina ná-
kvæmlega hvaða sjónarmið Mannréttindadómstóllinn
gerði í málum er varða tjáningarfrelsi. Tveimur mán-
uðum eftir að sú greining lá fyrir var hún orðin úrelt.
En gott og vel, þeir ætlast til þess að menn fylgi ein-
hverjum viðmiðunarreglum við úrlausn mála og ef
landsdómstóllinn hefur gert það, þá er allt í lagi. Alveg
sama hver endanleg niðurstaða málsins er, bara ef
dómstóllinn fer í gegnum kríteríurnar og er ekki alveg
augljóslega að fara rangt með matið á grundvelli
þeirra, þá skiptir dómstóllinn sér ekki frekar af málinu.
En svo á hinn bóginn segir Mannréttindadómstóllinn í
öðrum málum; Þið fylgduð ekki viðmiðunum, þið lituð
ekki til þessa atriðis og því var brotið gegn mannrétt-
indum. Í mörgum tilvikum mætti fylgja með: Að vísu
skipti þetta atriði engu máli í þessu tilviki en þið nefnd-
uð þetta samt ekki og úr því að þessi krítería var ekki
tekin til skoðunar þá var brotið gegn mannréttindum.
Þetta er orðin allt önnur veröld en hún var og í raun
má spyrja hvernig Mannréttindadómstóllinn lítur á
sitt eigið hlutverk. Er hann orðinn einhvers konar
höfuðsmiður laga og reglna sem veitir öllum lands-
dómstólum leiðsögn um það hvernig þeir eiga að gera
hlutina og ef því er ekki fylgt er allt ómögulegt. Þetta
eru formleg mannréttindi sem felast í því að fólk telst
hafa fengið réttindi sín ef farið var í gegnum kríteríur
alveg sama hver niðurstaðan er. Ef þetta eru mann-
réttindin þá hlýtur mannréttindaverndin að líða fyrir
það.“
Mikil raun fyrir réttarkerfið
Þá segir í Lögmannablaðinu að Markús nefni að í
„Landsréttarmálinu“ sem nú er til meðferðar hjá
Yfirdeild Mannréttindadómstólsins sé dómstóllinn
farinn að fjalla um hluti sem séu rammpólitískir.
Hann kveðst frekar hafa haldið að dómstóllinn vildi
forðast slíkt eins og heitan eldinn: „Þetta mál er af-
skaplega erfitt og mikil raun fyrir íslenskt réttar-
kerfi. Það er búið að grafa illa undan almenningsáliti
og dómstólar eru alltaf viðkvæmir fyrir því að verða
fyrir einhvers konar skeinum og sárum sem geta
breyst í ígerð út frá almennri umfjöllun. Vandinn er
ekki síst hvernig eigi að leysa þetta ef upphaflegi
dómur Mannréttindadómstólsins stendur óbreyttur
hjá Yfirdeildinni, eða þess vegna ef Yfirdeildin geng-
ur lengra og telur alla fimmtán dómarana ranglega
skipaða. Hvernig á að vera hægt að leysa úr þessu í
kjölfarið gagnvart íslenskum réttarreglum? Það er
ekki hægt að víkja þessum dómurum frá, það eru
engar sakir þarna til að reka þá, þeir eru komnir und-
ir stjórnarskrárvernd. Í dómi Hæstaréttar í þessu
máli var nálgunin sú að fyrsti punkturinn var að eng-
inn hefði leitað ógildingar á skipununum og fyrir vik-
ið stóðu þær óhaggaðar. Næsta skref var þá að líta
svo á að þetta fólk væri komið í stöðu dómara í skiln-
ingi stjórnarskrárinnar og laga. Skipun þeirra er í
gildi og hafi einhver annmarki verið á skipunarferl-
inu þá getur sá annmarki ekki leitt til þess að þetta sé
allt bara markleysa. Það hlýtur að þurfa að horfa á
málið þannig að skipunin þurfi að vera ógilt ef þetta á
að útiloka viðkomandi frá dómstörfum. Þetta er allt
önnur nálgun en Mannréttindadómstóllinn beitti.
Hann segir bara einfaldlega að út af því að ranglega
var staðið að þessari skipun þá er þetta fólk ekki
dómarar.“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
12.7. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17