Morgunblaðið - 20.10.2020, Page 14

SVIÐSLJÓS
Ómar Friðriksson
omfr@mbl.is
Hugtök á borð við ólgusjór,óvissa, hremmingar, áföllog óveður koma víðafram í nýrri álitsgerð
fjármálaráðs á fjármálaáætlun fjár-
málaráðherra til ársins 2025. „Hag-
kerfið er að ganga í gegnum ein-
hverja skörpustu og dýpstu niður-
sveiflu sem lengi hefur sést af
orsökum sem eru vel þekktar,“ segir
í álitsgerð fjármálaráðs.
Ráðið hrósar sviðsmyndum sem
settar eru fram í fjármálaáætluninni
en ljóst er af greiningunni að áskor-
anir sem blasa við í opinberum fjár-
málum eru tröllauknar á þessu mesta
samdráttarskeiði lýðveldissögunnar.
„Óvissan er eins og rauður þráður út
áætlanagerðina […]“ Erfitt sé að sjá
fram í tímann mitt í óveðrinu. Þjóð-
hagsspáin sé þess vart umkomin að
ná utan um þessa óvissu.
Stjórntækjum opinberra fjár-
mála hefur verið beitt af krafti til
þess að lina höggið af afleiðingum
faraldursins og gert er ráð fyrir að
skuldir ríkis og sveitarfélaga nánast
tvöfaldist á fimm ára tímabili áætl-
unarinnar. Þá er ljóst að verði ekki
gripið til frekari ráðstafana verður
undirliggjandi afkoma ríkissjóðs
ósjálfbær þegar veirufaraldurinn er
genginn yfir að mati ráðsins.
Lýst er áhyggjum af því, að í
áætluninni sé gert ráð fyrir að af-
koman verði neikvæð allan áætl-
unartímann. Núverandi stefna
stjórnvalda feli í sér að undirliggj-
andi vanda sé frestað fram yfir kosn-
ingar, sem eiga að fara fram næsta
haust. Það sé skiljanlegt að núver-
andi áætlun sýni ekki ítarlegar ráð-
stafanir í tekjum og gjöldum sem
þurfi til að bregðast við afleiðingum
faraldursins á komandi árum en
næsta ríkisstjórn verður ekki bundin
af áætlunum fyrri stjórnar.
Tekið er sem dæmi að ákvarð-
anir um breytingar á tekjuskattinum
í kjölfar lífskjarasamninganna veiki
afkomuna til langframa. Að öðru
óbreyttu blasi við að styrkja þurfi
tekjuöflunina og/eða minnka útgjöld
til að tryggja sjálfbærni opinberra
fjármála til lengri tíma. Það muni
reyna á að komast aftur á braut sjálf-
bærrar afkomu undir lok fimm ára
tímabilsins.
Er fjármálaráð þeirrar skoð-
unar að sjálfbærni skulda hins opin-
bera sé ekki áhyggjuefni eins og
sakir standa. Hún ráðist af samspili
vaxta, hagvaxtar og afkomu. Ef
vextir hækki hins vegar aukist
hætta á að skuldirnar verði ósjálf-
bærar. Í samanburði á skuldasöfn-
uninni í alþjóðlegu samhengi segir
ráðið að skuldir hins opinbera virð-
ist aukast hérlendis í svipuðum
mæli og í samanburðarlöndunum,
þ.e. í kringum 15 prósentustig af
vergri landsframleiðslu á þessu ári.
„Búist er við að þær aukist um ann-
að eins á tímabili áætlunarinnar.
Tíminn mun leiða í ljós hvernig við
komum út í samanburði við önnur
lönd þegar upp verður staðið en
ljóst er að Ísland byrjar frá mun
lægri skuldastöðu en flestöll ná-
grannalöndin.“
Fordæmalaust á friðartímum
Bent er á að skuldir hins opin-
bera í heiminum séu nú um 100% af
samanlagðri landsframleiðslu og
séu orðnar hærri en eftir seinni
heimsstyrjöldina. Flest lönd stefni
að því að vaxa út úr afleiðingum
kreppunnar, forðast mistökin frá
fjármálakreppunni 2008 og örva
hagvöxt með auknum fjárfestingum
fremur en að draga úr opinberum
útgjöldum of snemma. „Stærð-
argráða aðgerðanna á sér tæpast
fordæmi á friðartímum.“
Erfitt að sjá fram í
tímann mitt í óveðrinu
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Alþingi Fjármálaráð hefur skilað álitsgerð um fjármálaáætlun fyrir árin
2021-2025. Hún er nú til umfjöllunar á þingi ásamt fjárlagafrumvarpi 2021.
14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. OKTÓBER 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Upplýsinga-fulltrúiStrætó er
bjartsýnn fyrir
hönd fyrirtækisins í
samtali við Morg-
unblaðið í gær. Í
frétt blaðsins er
sagt frá könnun al-
þjóðlega ráðgjafarfyrirtækisins
McKinsey sem sýnir að fólk um
allan heim er mun hræddara
eftir að veirufaraldurinn kom
upp við að ferðast með almenn-
ingssamgöngum en á eigin veg-
um í bíl eða gangandi. Traustið
á almenningssamgöngum er
mjög lítið, aðeins örfá prósent,
en langflestir treysta einkabíln-
um vel á þessum tímum.
Upplýsingafulltrúinn telur að
samdráttur sem orðið hefur í
notkun strætó eftir að veiran
kom fram skýrist fremur af því
að fólk ferðist almennt minna en
að það óttist smithættu í strætó.
Samkvæmt þeirri kenningu
hefði notkun á strætó átt að
dragast saman í réttu hlutfalli
við almennan samdrátt í ferð-
um, en hver er raunin?
Upplýsingar frá Strætó um
farþegafjölda sýna að mikill
samdráttur hefur orðið á notkun
vagnanna. Samdrátturinn á
milli ára var mestur í apríl, 57%,
en 30% í ágúst. Upplýsingar
Vegagerðarinnar sýna að í apríl
var samdráttur umferðar á höf-
uðborgarsvæðinu tæp 28%, eða
rétt innan við helmingur af sam-
drættinum hjá Strætó. Í ágúst
var almennur samdráttur í um-
ferð á milli ára aðeins rúm 4%,
sem er rétt sjöundi hluti sam-
dráttarins hjá Strætó.
Þessar tölur benda eindregið
til þess að fólk hér á landi hafi
verulegar áhyggjur af smit-
hættunni í almennings-
samgöngum, rétt eins og fólk
erlendis. Enda hvernig mætti
annað vera?
Þá vaknar spurningin hvernig
þróunin verður eftir að veiran
hefur verið kveðin í kútinn, og
þá um leið, hvenær og jafnvel
hvort hún verður að fullu kveðin
í kútinn. Allir vona að sem fyrst,
vonandi á næsta ári, takist að ná
þannig tökum á útbreiðslu veir-
unnar að fólk geti tekið upp
fyrri lífsmáta, en er þó ekki lík-
legt að áhrifin að veirunni verði
þau að fólk verði hér eftir, í það
minnsta um alllangt skeið,
meira á varðbergi en fyrir þessi
ósköp? Hverfa sprittbrúsarnir
og handþvotturinn, mun fólki
líða jafn vel í miklu fjölmenni,
eða kýs fólk áfram að fara gæti-
legar en fyrir veiru? Um þetta
veit enginn en það má að
minnsta kosti slá því föstu að
veiran og eftirleikur hennar
verði ekki til að örva notkun á
almenningssamgöngum.
Upplýsingafulltrúi Strætó
segir að fyrirtækið þurfi stuðn-
ing frá ríkinu því að það vilji
komast hjá „hvers
konar niðurskurði.
Ef við fáum ekki
stuðning þýðir það
bara niðurskurð
eða lántöku til að
reyna að vinna upp
þetta tap. En ég
ætla að vona ekki,
því það er verið að leggja svo
mikla áherslu á almennings-
samgöngur á komandi árum,
bæði með borgarlínu og nýju
greiðslukerfi hjá okkur, sem er
mikil fjárfesting.“
Getur ekki verið að nú sé til-
efni til að staldra við frekar en
að ráðast í mikla fjárfestingu í
almenningssamgöngum? Sam-
dráttur í notkun strætisvagna
sem er langt umfram samdrátt í
samgöngum almennt hlýtur að
vekja jafnvel hörðustu stuðn-
ingsmenn aukinna almennings-
samgangna til umhugsunar.
Getur ekki verið að fólk muni
eftir að þessi veirufaraldur er
genginn yfir fremur velja aðra
ferðamáta en að hópast saman í
strætisvagna, hvort sem þeir
heita borgarlína eða bara
strætó? Hvaða áhrif hefur það
til dæmis á hina vafasömu út-
reikninga um ábata af borgar-
línunni ef að farþegafjöldi
minnkar um 10-20% frá núver-
andi forsendum?
Annað sem hlýtur að verða að
skoða í samhengi við þær miklu
fjárfestingar sem áformað er að
ráðast í vegna borgarlínu eru
tæknibreytingar. Undirbún-
ingur borgarlínunnar hefur
staðið árum saman en heim-
urinn hefur ekki staðið í stað á
því tímabili. Skýrasta dæmið
um það eru litlu rafvæddu
hlaupahjólin sem eru úti um allt
höfuðborgarsvæðið, ýmist í
notkun eða að bíða þess að ein-
hver grípi þau og bruni á
áfangastað. Snjallsímar eru for-
senda þess ferðamáta og þeir
voru ekki til í núverandi mynd
þegar draumar um léttlestir og
risastrætisvagna fóru að fæðast
hjá borgaryfirvöldum.
Þetta er aðeins eitt dæmi af
mörgum um það sem kann að
draga verulega úr notkun al-
menningssamgangna hér á landi
– og hefur ef til vill þegar gert
það. Af einhverjum ástæðum
virðist þó sem ekkert geti feng-
ið þá sem ráða ferðinni til að
endurskoða hin stórkarlalegu
fjárfestingaráform. Og það væri
til að bæta gráu á svart í þeim
fjáraustri ef ríkið færi í sér-
stakar stuðningsaðgerðir gagn-
vart Strætó, ofan á þá miklu
fjármuni sem fyrirtækið fær
þegar á hverju ári í styrk, vegna
minni notkunar sem fyrirtækið
þráast við að mæta með hag-
ræðingu. Um leið og Strætó á að
þjóna farþegum sínum hlýtur að
vera hægt að gera þá kröfu til
hans að hagræða þegar farþeg-
arnir hverfa á braut.
Mun fólk halda
áfram eftir veirutím-
ann að færa sig frá
strætó yfir í aðra
ferðamáta?}
Almenningssamgöngur
enn óvinsælli en áður
V
ið þurfum að skara fram úr. Vel-
megun og öryggi okkar þjóðar
ræðst af getu okkar til að keppa
við aðrar þjóðir um lífsgæði. Við
þurfum að setja markið hátt og
vera reiðubúin að keppa við þá sem lengst
hafa náð. Slíkt gerist ekki sjálfkrafa, en með
hugrekki, hugvit og þrautseigju að vopni get-
um við keppt við þróuðustu hagkerfi heimsins.
Við tökumst nú á við eina alvarlegustu efna-
hagskreppu nútímasögunnar. Í kjölfar heims-
faraldurs standa þjóðir heims frammi fyrir
miklum þrengingum og er Ísland þar engin
undantekning. Ábyrgðarhlutverk stjórnvalda
er stórt og okkur ber að grípa til marghátt-
aðra varnaraðgerða til að vernda heimili og at-
vinnulíf fyrir verstu áhrifum kreppunnar. Við
eigum þó ekki að gleyma okkur í vörninni
heldur þora að sækja fram. Markviss efling hugvits,
tækni og skapandi greina getur leikið stórt hlutverk í
þeim efnum. Ríkisfjármálaáætlun og fjárlagafrumvarpið
bera þess skýr merki.
Við þurfum ekki að líta langt, því bestu tækifærin búa í
okkur sjálfum! Við höfum byggt upp atvinnulíf á auðlind-
um íslenskrar náttúru; fiskimiðum, fallvötnum og fegurð
landsins. Við höfum líka litið til okkar sjálfra, en þurfum
að gera meira því tækifæri framtíðarinnar liggja ekki
síst í menningunni sem hér hefur þróast.
Þar geta runnið saman sterkir alþjóðlegir straumar og
sérstaða Íslands og þegar er hafin vinna við eflingu skap-
andi greina; þar sem menning, listir, hugvit og iðnaður
renna saman í eitt. Skapandi greinar eru þannig svar við
áskorunum og tækifærum sem fylgja fjórðu
iðnbyltingunni, þar sem skil milli efnislegra,
stafrænna og líffræðilegra kerfa mást út.
Sjálfvirknivæðing og margvísleg hátækni
sýna okkur eina hlið á nýjum veruleika. Þar
verða tækifærin best nýtt með sköpunargáfu,
gagnrýnni hugsun og getu til að horfa á hlut-
ina með nýjum hætti.
Við nýtum nú þegar þá miklu auðlind sem
er að finna í kraftmiklu menningar- og lista-
lífi. Sú auðlind skilar nú þegar miklum efna-
hagslegum gæðum til samfélagsins í formi at-
vinnu, framleiðslu á vöru og þjónustu. Þessi
öfluga atvinnugrein veitir ekki aðeins tæp-
lega 8% vinnuaflsins beina atvinnu, heldur
hefur rík áhrif á ferðaþjónustu og fleiri at-
vinnugreinar. Skapandi greinar eru sveigjan-
legri og vaxa hraðar en aðrar atvinnugreinar,
en til að standast samkeppni við aðrar þjóðir þurfum við
að greiða leið frumkvöðla og skapandi fyrirtækja með
hvetjandi aðgerðum.
Mikil tækifæri eru til vaxtar á öllum sviðum hugvits-
drifinna atvinnugreina á Íslandi. Ný kvikmyndastefna
sem lögð var fram fyrir fáum dögum er dæmi um þær að-
gerðir sem opinberir aðilar þurfa að grípa til ef við ætlum
að nýta okkur tækifæri framtíðarinnar. Aðrar greinar
eins og leikjaframleiðsla, tónlistariðnaður, hönnun og
arkitektúr, myndlist, bókmenntir og sviðslistir þarf að
styðja með líkum hætti með því að tryggja þeim bestu
mögulegu skilyrði til að blómstra í þágu okkar allra.
Lilja Dögg
Alfreðsdóttir
Pistill
Skapandi þjóð
Höfundur er mennta- og menningarmálaráðherra.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
Fjármálaráð bendir á að í ljósi
þess hve útlitið sé svart á vinnu-
markaði og fyrirséð að atvinnu-
leysi verði með því mesta sem
sést hefur lengi veki sérstaka at-
hygli að gengið sé út frá að raun-
kaupmáttaraukning í hagkerfinu
verði að meðaltali um 1,5% á ári
yfir tímabilið 2023-2025. Fátt
styðji jafn ríkulegan kaupmátt-
arvöxt við núverandi aðstæður.
„Erfitt er að sjá hvernig það
getur farið saman við jafna dreif-
ingu af byrðum áfallsins yfir all-
an vinnumarkaðinn og hvaða
innstæða er fyrir slíkri kaup-
máttaraukningu,“ segir í álits-
gerð fjármálaráðs.
Í fyrri efnahagskreppum hafi
tekið langan tíma að vinna upp
samdrátt kaupmáttar, t.a.m. hafi
það tekið átta ár að ná sama
kaupmætti og var fyrir efna-
hagshrunið 2008. Þeir sem komi
að hagstjórninni, þ.m.t. aðilar
vinnumarkaðarins, standi
frammi fyrir „ákveðnum fórn-
arskiptum til skamms tíma“.
Fátt styður
mikinn vöxt
KAUPMÁTTARAUKNING