Morgunblaðið - 09.11.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 9. NÓVEMBER 2020
Vetrardagur Við höfnina í Reykjavík mátti sjá
kranabíl hífa upp samhangandi dekk í síðustu viku.
Eggert
Covid-19-veiran heldur áfram
að setja mark sitt á daglegt líf í
öllum heimshlutum. Ríkis-
stjórnir í flestum löndum Evrópu
hafa á síðustu vikum séð sig til-
knúðar að herða á aðgerðum til
smitvarna til að draga úr álagi á
heilbrigðiskerfi og vernda þá
sem viðkvæmastir eru fyrir.
Áhrifin á daglegt líf, atvinnu og
viðskipti, eru ný reynsla fyrir
alla núlifandi, en mörgum verður
hugsað til sögunnar, til faraldra
(pesta) á liðnum öldum sem tóku gífurlegan
toll án þess vörnum væri við komið. Nú er
beðið mótefna til bólusetningar gegn veirunni,
en óvissan er mikil hvenær þau koma í gagnið
sem og um væntanlegan árangur. Rétt sýnist
að gera ráð fyrir að núverandi ástand með
sveiflum í smiti geti tekið eitt til tvö ár. Sem
eyland hefur Ísland sérstöðu í baráttunni við
veiruna með þeim ferðatakmörkunum sem
hér hafa verið innleiddar og góð reynsla er
fengin af. Þríeykið umtalaða sem áfram stend-
ur vaktina með ráðgjöf til stjórnvalda og al-
mennings hefur unnið afrek sem seint verður
metið að verðleikum. Á meðan við þreyjum
þorrann og góuna er um nóg að hugsa, m.a.
þau stóru viðfangsefni sem bíða okkar eigi
mannkyninu að auðnast að lifa í sæmilegri
sátt við umhverfið.
Bandarísku kosningarnar
Á mörgu hefur gengið í forsetakosningum í
Bandaríkjum Norður-Ameríku síðasta manns-
aldurinn. Kjör Donalds Trumps sem forseta
fyrir fjórum árum í kappi við Hillary Clinton
kom öllum á óvart. Líklegur ósigur hans nú í
kappi við annan öldung, Joe Biden, mun einn-
ig ganga inn í stjórnmálasöguna, fyrst og
fremst vegna þess hversu knappur hann var
og í mótsögn við langflestar skoðanakannanir.
Gjalda ætti varhug við þeim „iðnaði“ og setja
slíkum könnunum takmörk í aðdraganda
kosninga. Áframhaldandi meirihluti repúblik-
ana í öldungadeild Bandaríkjaþings og aukinn
afturhaldssamur meirihluti í hæstarétti lands-
ins skilur við þetta efnahagslega risaveldi í
eins konar pattstöðu, jafnt inn á við og út á
við, ófært um að veita forystu
sem það hafði á alþjóðavettvangi
eftirstríðsáranna. Það er tákn-
rænt að á sjálfan kosningadaginn
3. nóvember féll formlega niður
aðild Bandaríkjanna að Parísar-
samkomulaginu í loftslagsmálum
frá árinu 2015. Repúblikanar
með meirihluta í öldungadeild
þingsins eru áfram líklegir til að
leggjast gegn róttækum aðgerð-
um til að draga úr losun CO2.
Inn á við skilur Trump við
Bandaríkin sundraðri en nokkru
sinni fyrr, efnahagslega og póli-
tískt. Auður og eignir hafa í hans tíð haldið
áfram að færast á hendur æ fámennari yfir-
stéttar, banka og fjölþjóðafyrirtækja, og and-
stæðurnar milli dreifbýlis og þéttbýlis hafa
magnast sem aldrei fyrr. Margir stjórnmála-
menn og fréttaskýrendur innan og utan
Bandaríkjanna líta svo á að þrátt fyrir form-
legan ósigur Trumps í kosningunum hafi hann
náð að setja mark sitt á stjórnarhætti landsins
til langframa. Hafa ber líka í huga að hann
víkur ekki formlega úr Hvíta húsinu fyrr en
að tveimur mánuðum liðnum. Öll er þessi
staða áhyggjuefni fyrir heimsbyggðina.
Þýskaland – hvað tekur við?
Í Þýskalandi verða kosningar til Sam-
bandsþingsins í Berlín að ári, þ.e. haustið
2021. Þeim tengist mikil óvissa um stöðu
flokka og einstaklinga sem sumir hverjir hafa
sett svip sinn á þarlend stjórnmál um áratugi.
Fyrsta er þar að nefna Angelu Merkel (f.
1954) sem verið hefur kanslari Þýskalands
síðan árið 2005, eftir að hafa verið þátttakandi
í þýskum stjórnmálum frá falli Austur-
Þýskalands 1989; þar ólst hún upp og við há-
skólann í Leipzig náði hún sinni diplómgráðu í
eðlisfræði 1978 og varð síðar doktor í eðlis-
efnafræði 1986. Hún var kosin þingmaður
Kristilegra demókrata þegar árið 1990 og
varð þá brátt ráðherra í stjórn Helmuts
Kohls. Merkel hefur reynst mikilhæfur stjórn-
málamaður, sem m.a. verður lengi minnst fyr-
ir djarfa ákvörðun hennar 2011 um að Þýska-
land hætti við kjarnorkuver í áföngum fram til
2022. Annar þekktur framámaður úr röðum
Kristilegra, Wolfgang Schäuble, nú þing-
forseti, mun sennilega einnig draga sig í hlé
að ári. Merkel hætti sem formaður CDU 2018
og Annegret Kramp-Karrenbauer (AKK, f.
1962) varð eftirmaður hennar á formanns-
stólnum. Hún hefur hins vegar þegar ákveðið
að draga sig í hlé og nú bítast um formennsk-
una þrír karlar úr röðum CDU. Sigurvegari í
þeim hópi verður væntanlega kanslaraefni
flokksins. Flokksþing CDU er ákveðið að
halda 16. janúar 2021 þar sem úrslit munu
ráðast. Margir sjá hins vegar vænlegt kansl-
araefni í Markus Söder (f. 1967), formanni
CSU, systurflokks Kristilegra, og síðan í fyrra
forsætisráðherra Bæjaralands. Bæði Merkel
og Söder hafa nýverið beitt sér eindregið fyrir
hörðum aðgerðum gegn kórónuveirunni.
Furðufuglar á Alþingi gerðu rétt í að kynna
sér málflutning þeirra. – Nú eru Sósíal-
demókratar í ríkisstjórn með Merkel, en á
ýmsu hefur gengið um forystu þeirra og fylgi
undanfarið. Græningjar hafa hins vegar sótt
mjög í sig veðrið síðustu árin og vaxandi líkur
eru á að þeir komi við sögu í næstu ríkis-
stjórn, hvort sem verður til hægri eða vinstri.
Það er því tíðinda að vænta í þýskum stjórn-
málum næsta árið, sem haft geta víðtæk áhrif
vegna miðlægrar stöðu Þýskalands innan
Evrópusambandsins.
Norðurlöndin og Arktís
Þing Norðurlandaráðs 2020 var haldið fyrir
nokkrum dögum, að nafninu til í Reykjavík, en
þinghaldið endurspeglaði yfirstandandi pest
með fjarfundum og lítilli fjölmiðlaumfjöllun.
Það er miður því að samrorrænn vettvangur
er öllum aðildarríkjunum mikilvægur, ekki
síst nú á tímum hraðfara samfélagsbreytinga
og áskorana. Aðild þriggja Norðurlandaþjóða
að Evrópusambandinu veikir óhjákvæmilega
möguleika á þróun og öflugra samstarfi þeirra
sem heild og er hindrun í vegi sjálfstæðrar
samnorrænnar stefnu. Norrænu ESB-ríkin
lúta dómsvaldi Evrópudómstólsins sem Ísland
og Noregur standa utan við, en eru þó á gráu
svæði vegna EES-samningsins. Á þau efni
kann að reyna meira en áður á næstunni
vegna kórónuveirunar. Dæmi um það er nýleg
samþykkt meirihluta norska Stórþingsins að
vísa svonefndum fjórða járnbrautapakka ESB
til hæstaréttar Noregs með tilliti til stjórn-
arskrárákvæða. Minnir það á deiluna hér-
lendis um orkupakka 3, sem meirihluti Al-
þingis skautaði léttilega yfir. Á aðra þætti í
alþjóðasamstarfi okkar mun reyna á næst-
unni, þar á meðal ákvæði Schengen-samnings-
ins um eftirlit á landamærum. – Norðurlönd
tengjast Norður-Íshafinu gegnum Arktíska
ráðið sem er samstarfsvettvangur átta ríkja,
þar á meðal Bandaríkjanna, Kanada og Rúss-
lands. Ísland hefur þar formennsku tímabilið
2019-2021. Í fyrra höfnuðu Bandaríkin stefnu-
tillögu annarra Arktísríkja fyrir þetta tímabil.
Endurspeglar það aukin hernaðarumsvif af
þeirra hálfu í norðri, þvert á áherslur nor-
rænna ríkja um að halda Arktís hernaðarlega
sem lágspennusvæði. – Á þessa stefnu Wash-
ington vorum við minnt með frétt Morgun-
blaðsins 31. október sl. undir fyrirsögninni
„Bandaríkjaher áhugasamur um aðstöðu á
Austurlandi“. Er einhver sem vill sjá aukin
hernaðarumsvif Bandaríkjanna hérlendis á
nýjan leik?
Kosningar afstaðnar að ári
Tíminn líður, þrátt fyrir einsemd margra nú
á dögum veirunnar. Einnig hérlendis styttist í
kosningar og pólitískar ákvarðanir sem þeim
tengjast. Líklegur kjördagur er 25. september
að ári. Þá hefði þriggja flokka stjórn Katrínar
Jakobsdóttur setið í heilt kjörtímabil. Fram
að þessu hefur stjórnin glímt við stór og örðug
vandamál og tekist á heildina litið vel við
lausn þeirra. Því miður eru horfur á að glíman
við veirupestina fylgi stjórninni til loka. Sá
vandi er hins vegar alþjóðlegur og hverfur
ekki í skyndingu þótt bóluefni komi vonandi á
markað á fyrrihluta árs 2021. Þegar pestin
loks fjarar út bíða önnur stórmál þess að á
þeim sé tekið af festu og raunsæi í ljósi dýr-
keyptrar reynslu.
Eftir Hjörleif Guttormsson » Inn á við skilur Trump
við forsetaembættið
með Bandaríkin sundraðri
en nokkru sinni fyrr,
efnahagslega og pólitískt.
Hjörleifur Guttormsson
Um kosningar fjær og nær á tímum kórónuveirunnar
Höfundur er náttúrufræðingur.
Í grein minni í Morgun-
blaðinu 29. október sl ræddi ég
þann mikla kostnað sem óþarfa
umferðartafir á höfuðborgar-
svæðinu leggja á íbúana.
Vegna plássleysis nefndi ég
þar ekki að þessar umferð-
artafir rýra einnig skilvirkni
atvinnulífsins á svæðinu og
leggja þar með enn frekari
byrðar á samfélagið.
Þessar umferðartafir eru
óþarfar vegna þess að fyrir
hendi eru og hafa lengi verið margir til-
tölulega ódýrir kostir til að bæta umferðar-
flæðið í Reykjavík svo um munar. Hagfræði-
legt mat á þessum kostum bendir til að
þjóðhagsleg arðsemi margra þeirra sé mjög
mikil og miklu meiri en borgarlínunnar, sem
virðist raunar hafa neikvætt núvirði eins og
ég benti á í greininni.
Borgarlínan er fyrir fáa
Í stað þess að framkvæma hagkvæmustu
valkostina til að draga úr umferðartöfum og
bæta með því hag allra borgarbúa hafa
borgaryfirvöld í Reykjavík kosið að einblína
á borgarlínuna. Samkvæmt nýlegri skýrslu
Cowi og Mannvits er fyrsti áfangi borgarlín-
unnar talinn munu stytta ferðatíma þeirra
u.þ.b. 4% sem nú ferðast með strætis-
vögnum en lengja ferðatíma þeirra sem fara
um á venjulegum bifreiðum. Hugmyndin er
með öðrum orðum sú að tefja enn frekar för
þorra borgarbúa en flýta för lítils minni-
hluta. Tæpast þarf að taka það fram að sá
mikli meirihluti sem á að þola enn frekari
umferðartafir vegna borgarlínunnar á einn-
ig að borga kostnaðinn af henni.
Skýrsla um „félagshagfræði“ borgarlínu
Ofangreind skýrsla Cowi og Mannvits um
svokallaða „félagshagfræði“ borgarlínunnar
er skrifuð í talsverðum vé-
fréttarstíl. Takmörkuð grein er
gerð fyrir ýmsum lykil-
forsendum skýrslunnar og
hvernig núvirðisreikningarnir
eru framkvæmdir.
Tveir af starfsmönnum Cowi
og Mannvits, þær Meta Reim-
er Brödsted og Ólöf Kristjáns-
dóttir, hafa nú stigið fram og
gert nánari grein fyrir vissum
forsendum skýrslunnar (Mbl.
6. nóvember). Þær upplýsa
m.a. að það sem nefnt er „scrap
value“ í skýrslunni og jafnan
þýtt sem hrakvirði á íslensku er alls ekki
hrakvirði heldur núvirði hreins ábata af
væntanlegri notkun borgarlínunnar eftir
lokaár núvirðisreikninganna. Sé svo er auð-
vitað rétt að hafa þetta gildi með í núvirðis-
reikningunum. Þessar nýju upplýsingar
vekja hins vegar fleiri spurningar. Hvenær
lýkur núvirðisreikningum? Hvers vegna er
ekki reiknaður út allur líftími framkvæmd-
arinnar? Fullyrðing um tiltekið núvirði
hreins ábata efir lok reikninganna sýnir að
einhver hefur haldið áfram að reikna. Hver
er þá sá líftími framkvæmdarinnar sem mið-
að er við?
Ólöf og Meta telja einnig að fargjöld
nýrra notenda eigi að reikna með í hinum
þjóðhagslega ábata af borgarlínunni. Þetta
tel ég hins vegar ekki rétt. Þau fargjöld sem
nýir farþegar greiða eru að vísu tekjur fyrir
farmiðasalann. Þær eru hins vegar jafn-
mikið tap fyrir aðra framleiðendur sem hin-
ir nýju farþegar keyptu áður vörur af. Það
er ekki hægt að eyða sömu tekjum tvisvar.
Niðurstaðan er því eins og ég sagði í grein-
inni í Morgunblaðinu að fargjaldatekjurnar
séu einungis tilfærsla. Nýr viðskiptamaður
borgarlínu færir þær frá öðrum framleið-
endum í hagkerfinu yfir í kassa borgarlín-
unnar. Þjóðarkakan vex ekki við þessa til-
færslu. Þess vegna geta fargjaldatekjur
ekki talist þjóðhagslegur ábati af borg-
arlínu.
Óhagkvæmni borgarlínunnar
Borgarlínan kostar stórfé. Hún gagnast
tiltölulega fáum, 4% sé miðað við núverandi
ferðir með strætisvögnum en e.t.v. 12% ef
miðað er við mestu bjartsýnisforsendur tals-
manna borgarlínunnar. Hún veldur hins
vegar frekari umferðartöfum fyrir hin 88-
96% vegfarenda. Augljóst er að meta þarf
ábata hinna fáu mjög hátt til að vega upp á
móti tapi hinna mörgu og greiða þar að auki
fjárfestingar- og rekstrarkostnað borgarlín-
unnar. Eins og ég benti á í grein minni í
Morgunblaðinu (29.10. sl.) er afar langsótt
að slíkt sé raunsætt. Því eru yfirgnæfandi
líkur á að núvirði borgarlínu sé neikvætt.
Lokaorð
Það kann ekki góðri lukku að stýra að
framkvæma hagkvæmnismat eftir erlendum
uppskriftum. Uppskriftir geta hæglega mis-
skilist og þær forsendur sem þær byggjast á
gleymst. Um þetta eru mýmörg dæmi.
Reynslan sýnir að formúlur og reiknilíkön
koma ekki í staðinn fyrir rækilega umhugs-
un á grundvelli staðgóðrar þekkingar og
auðvitað gagnrýna skoðun annarra sérfræð-
inga.
Ragnar Árnason » Borgarlínan styttir e.t.v.
ferðatíma fyrir tiltölulega
fáa strætisvagnafarþega en
veldur frekari umferðartöf-
um fyrir alla hina. Því eru
yfirgnæfandi líkur á að þjóð-
hagslegt núvirði borgarlínu
sé neikvætt.
Ragnar Árnason
Höfundur er prófessor emeritus.
Borgarlínan er þjóð-
hagslega óhagkvæm