Lögmannablaðið - 2018, Blaðsíða 12

12 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 04/18
hann fyrir um sérstaka stofnun (Mannréttindadómstól
Evrópu) sem veitir einstaklingum möguleika á að leita
réttar síns beint gagnvart ríki sem þeir telja að hafi brotið
á sér mannréttindi. Ekki hefur því verið haldið fram að
valdheimildir Mannréttindadómstóls Evrópu til að lýsa
íslenska ríkið brotlegt gagnvart eigin borgurum, og gera
því skylt að greiða þeim skaðabætur og málskostnað, fari
gegn fullveldisréttindum íslenska ríkisins. Má þó ætla að
sá möguleiki að þjóðaréttur myndi þróast með þessum
hætti hafi ekki verið mönnum í ofarlega huga árið 1918.
Annar slíkur samningur er EES­samningurinn. Þótt hann
sé í raun þjóðréttarsamningur að formi til fellur hann
illa að skilningi manna á þjóðarétti árið 1918, m.a. vegna
hinna ríku krafna sem hann gerir til efnis landsréttar og
þeirra markmiða hans að tryggja réttindi einstaklinga og
aðila í atvinnurekstri, sem og úrræða til að þrýsta á um að
ríki standi við þær skuldbindingar sínar gagnvart þeim.
V
Þegar metið er hvort EES­samningurinn samræmist
hugmyndum okkar um fullveldi íslenska ríkisins nú á
tímum skiptir þetta einkenni hans máli. Við það mat er
gagnlegt að skoða málið út frá þeirri spurningu hverjir
þeir hagsmunir eru sem kröfunni um fullveldi er ætlað að
þjóna og standa vörð um.
Í fyrsta lagi má líta svo á að markmið áskilnaðar um fullveldi
miði að því að vernda hagsmuni hinnar íslensku ríkisheildar,
þar sem landið, þjóðin og ríkisvaldið og handhafar þess
eru samstiga eining sem hefur sömu hagsmuna að gæta.
Þetta er í ætt við hefðbundnar hugmyndir um þjóðerni
og þjóðareiningu sem mótuðu umræður í Evrópu á 19.
öld, þ.m.t. á Íslandi, og höfðu áhrif á baráttu þjóðríkja
fyrir sjálfstæði og fullveldi í eigin málum. Þessi sýn á
fullveldið hrekkur þó skammt þegar metin er þýðing þess
í samskiptum ríkja á grundvelli þjóðaréttar í samtímanum,
enda forsendur, að því er varðar samskipti fullvalda ríkja á
þeim vettvangi, allt aðrar en við áttu um baráttu þjóðríkja
fyrir sjálfstæði og fullveldi á 19. öld. Ef einblínt er á þessa
verndarhagsmuni er hættan sú að krafan um fullveldi
sé notuð til að ala á tortryggni gagnvart alþjóðlegum
skuldbindingum, sem litið er á sem óæskileg afskipti
erlends valds í nafni þjóðernis og ríkiseiningar, án tillits
til raunverulegra og áþreifanlegra hagsmuna borgaranna
sjálfra, m.a. gagnvart eigin ríki.
Í öðru lagi má líta svo á að verið sé að vernda hags muni
íslenskra handhafa ríkisvalds, þ.e. löggjafans, fram­
kvæmdar valds og dómstóla, sem eigi „rétt“ á því samkvæmt
stjórnarskránni að sitja einir að völdum yfir borgurum
sínum og þurfa ekki að deila þeim með erlendu eða
alþjóðlegu valdi. Þessi fullveldishugmynd sver sig í ætt við
hugmyndir Frakkans Jean Bodin (1530–1596) um fullveldi
og rit hans Six Livres de la République (Sex bækur um
ríkið) sem kom út árið 1576. Vangeta Frakkakonungs við
að koma á lögum og reglu undir lok 16. aldar, m.a. vegna
trúarbragðastyrjalda, var sett í samhengi við fullveldi (fr.
souveraineté) konungs, sem einna helst merkir óskorað
vald til að koma á lögum og reglu á tilteknu landsvæði og
gagnvart því fólki sem þar býr. Í þessari hugmynd er ekkert
skeytt um möguleg réttindi einstaklinga eða hópa sem reist
yrðu á þeim sameiginlegu einkennum þeirra sem venjulega
eru talin tengja saman þjóðir. Talið var nauðsynlegt að
uppspretta valds væri aðeins hjá einum „fullvalda“ aðila.
Kenning Bodin felur í sér að því er hafnað að þátttaka
fjöldans gæti orðið grundvöllur að stjórn ríkisins.
Hugmyndir af þessu tagi eru á vissan hátt skyldar þeirri
fullveldishugmynd sem ætla má að íslenska stjórnarskráin
sé reist á, að því leyti að markmiðið með fullveldi var m.a.
að tryggja Íslendingum sjálfum stjórn íslenskra málefna
án afskipta erlends valds. Hún á aftur á móti lítið skylt við
hagsmuni ríkis (lands, þjóðar og yfirvalda) sem sérstakrar
einingar og gegnir því hlutverki fyrst og fremst að skjóta
hugmyndafræðilegum stoðum undir tilkall til valda. Áhersla
á þessa fullveldishugmynd leiðir af sér að við skýringu
stjórnarskrárinnar um heimildir til framsals ríkisvalds sé
aðallega tekið mið af stöðu þeirra sem fara með völd og rétti
þeirra til að hafna því að deila þeim völdum með öðrum,
en síður af raunverulegum hagsmunum og réttindum
borgaranna og jafnvel rétti til að eiga úrlausn mála sinna
undir öðrum en innlendum yfirvöldum ef svo ber undir.
Þessar tvær hliðar fullveldis sem raktar eru hafa þann
ókost að fullveldið tekur ekki með beinum hætti mið
af stöðu borgara hins fullvalda ríkis, óháð því hvernig
ÍSLENSKA RÍKIÐ HEFUR Í RAUN Í MÁLUM
TENGDUM FRAMKVÆMD EES-SAMNINGSINS
BORIÐ FYRIR SIG FULLVELDISRÉTTINDI SÍN TIL
AÐ NEITA EINSTAKLINGUM, Þ.M.T. LAUNÞEGUM,
OG AÐILUM Í ATVINNUREKSTRI UM RÉTTINDI
SEM ÞEIM BER SAMKVÆMT EES-SAMNINGNUM.]