Vinnan - 01.05.1998, Blaðsíða 19

Viðhorf•
Hnafn Sæmundsson fulltrúi á Félagsmálastofnun Kópavogs
Förom ekkí á bás
íþjóðarfjosiou
Mörg mikilvæg verkefni bíða verkalýðs-
hreyfingarinnar í náinni framtíð. Mörg
þessara verkefna em félagslegs eðlis og tengjast
hinum miklu breytingum sem em að ganga yfir
„velferðarþjóðfélög“ vesturlanda sem nú eru
sem óðast að stokka upp og breyta gerð þjóðfé-
laganna í samræmi við þróunina og nýja heims-
mynd.
Líklegt er að á næstu ámm verði „félagsleg
lífskjör“ í brennidepli kjarabaráttunnar. Eitt
þessara verkefna sem þarf að glíma við er sú
breyting á vinnumarkaði að lífeyrisaldur leng-
ist. Hvort sem fólki líkar það betur eða verr
mun fólk fara fyrr af vinnumarkaði en áður og
vegna góðra lífskjara og betri heilsugæslu og
læknisþjónustu mun lífeyrisaldurinn lengjast.
Fólk mun almennt eiga fleiri góð ár eftir verk-
lok. Að takast á við þessa staðreynd verður eitt
stærsta verkefni verkalýðshreyfingarinnar í
upphafi nýrrar aldar. Hvemig haldið verður á
þessum málum mun hafa áhrif á hamingju og
líðan tugþúsunda karla og kvenna hér á landi.
Það væri viturlegt fyrir verkalýðshreyfinguna
að byrja nú þegar að gera sér grein fyrir því
hvemig þessi mál standa í dag.
I stómm dráttum má segja að við verkalok
taki oft ekki mikið við hjá mörgu verkafólki.
Um hinn félagslega hluta málsins hefur ekki
verið mikið hugsað. Það sem er frekar á dag-
skrá er hin efnislega hlið. Hvemig fólk getur
haft ofan í sig á lífeyrisaldri. Þennan þátt hlýtur
að vera hægt að leysa á næstu ámm í eitt skipti
fyrir öll. Það stefnir auðvitað í þá átt með þróun
lífeyrissjóðanna og í framtíðinni þarf að auka
spamað á þeim vígstöðvum og dreifa ævitekj-
unum meira eins og raunar er byrjað að gera.
En maðurinn lifir ekki á brauði einu saman.
Fólk þarf að búa sig undir efri árin og ellina fé-
lagslega og byrja miklu fyrr en nú er gert. Sú
staða má ekki festast í sessi að fólk sem hættir
að vinna einangrist í þjóðfélaginu og byrji í
raun að bíða og húka á grafarbakkanum þegar
ævistarfinu lýkur.
Vinnan skapar ekki lengor
líkamlega þreyto
Til að reyna að skýra út við hvað er átt ætla ég
að segja litla sanna sögu sem er kannski nokkuð
dæmigerð. Fullorðinn maður var að ljúka
starfsævi sinni. Eg var í góðum tengslum við
þennan mann og við ræddurn oft um verklokin
og hvað við tæki. Þetta var erfiðisvinnumaður
og hann var fyrir löngu búinn að fá nóg og
hlakkaði mjög mikið til að setjast í „helgan
stein“ og njóta efri áranna en hann hafði sæmi-
legan lífeyri og góðar ytri aðstæður. Þessi mað-
ur talaði oft um þann lúxus að „geta sofið út á
hverjum morgni“ og svo gert allt sem hugurinn
gimtist. Þetta var greindur maður og átti áhuga-
mál.
Ég samdi við hann um að skrifa nákvæma
dagbók fyrstu dagana eftir verklokin. Fyrsti
dagurinn í dagbókinni var svona: „Svaf til
klukkan 11. Fékk mér bjór úr ísskápnum og
byrjaði að elda. Steikti kjöt og borðaði klukkan
1. Lagði mig og svaf til 3. Fór í langa göngu-
ferð. Kom heim klukkan 5. Las Kiljan í klukku-
tíma. Fór svo að ganga um gólf og bíða eftir
sjónvarpinu.“
Næstu daga fór þessi maður að hitta bama-
böm og kunningja og fór í bíó og settist inn á
bar. I öilum dagbókarfærslunum kom fyrir að
hann var einhvemtíma að bíða. Smám saman
rann það upp fyrir þessum manni að það em 24
tímar í sólarhringnum. Að vinnan skapaði ekki
lengur líkamlega þreytu. Að vinnustaðurinn,
vinnufélagarnir og það amstur sem gerist á
vinnustað ver ekki lengur fyrir hendi. Að það
vantaði einhvem tilgang. Eitthvert frumkvæði.
Auðvitað geta menn sagt að þessi maður sé
ekki dæmigerður. Gallinn er bara sá að engar
raunhæfar rannsóknir hafa farið fram á lífi elli-
lífeyrisþega. Og venjulegar kannanir duga ekki
því hamingja Islendinga er algjör þegar spurt er
um hana! Ef til vill er þó einhver vísbending
sem fólk fær sem hefur um áraraðir haft sam-
skipti við þá sem standa í þesurn spomm.
Hvað býður?
Hvað býður lífeyrisþeganna? Hvaða „tilboð"
fær fólk úti í þjóðfélaginu þegar það fer af
vinnumarkaði vegna aldurs? Það er raunar boð-
ið uppá „félagsstarf aldraðra.“ Það gera til
dæmis sveitarfélög og félög eldri borgara og
raunar fleiri. Þetta félagslíf er allra góðra gjalda
vert. En þegar það er skoðað nánar kemur í ljós
að lunginn úr þessu félagslífi er skipulagt á
sama hátt. Fólk er sett á sérstakan bás. Það er
skipulagt félagslíf aldraðra með öldmðum. Ekki
inni í þjóðfélaginu heldur í útjaðri þjóðfélags-
ins. Tugum og hundmðum karla og kvenna er
safnað saman til að spila félagsvist með öðrum
öldruðum. Fólki er safnað saman í ferðalög
með öðmm öldruðum og svo framvegis. Vantar
kannski meiri breidd í félagsstarfið? Og þetta er
ekki nóg. Síðustu árin hefur fullorðnu fólki ver-
ið safnað saman í risablokkir og skýjakljúfa þar
sem enginn innan við sextugt býr.
Hafa menn gert sér grein fyrir hvað verið er
að gera fólki? Og af hverju í ósköpunum tekur
fólkið ekki sjálft í taumana. Fólk á besta aldri
með hestaheilsu í 10-20 ár eftir verklokin lætur
sortera sig og setja á bás.
Og víkur nú sögunni til Kópavogs.
Árið 1983 var stofnaður lítill náttúmskoðunar-
hópur sem í upphafi tengdist atvinnuleys-
issakráningu í Kópavogi. Fljótlega eftir stofnun
hópsins kom Asdís Skúladóttir leikstjóri og tók
að sér að skipuleggja ferðimar. I 14 ár hefur
Ásdís unnið með Hana nú ómetanlegt starf. Og
ferðir náttúruskoðunarhópsins breyttust fljót-
lega úr nátturuskoðunarferðum í ferðalög inn í
þjóðfélagið. Og fólk streymdi inn í þessi sam-
tök sem fengu hið undarlega nafn „Frístunda-
hópurinn Hana nú“.
Það væri hægt að skrifa heila bók um starf
Hana nú í 14 ár og verður vonandi gert. En hér
er ekki pláss fyrir þessa sögu. En það sem gerð-
ist var að fólkið sjálft í Hana nú mótaði smám
saman nýja hugmyndafræði. Eigin hugmynda-
fræði. Þessi hugmyndafræði hefur ekki enn ver-
ið mótuð í stuttan texta en innihald þess sem
fólkið er að gera er einfaldlega byggt á
nokkrum gmndvallar punktum í afstöðu til dag-
legs lífs.
Að fólk byrji að undirbúa ellina meðan það
er enn á vinnumarkaði.
Að eftir verkalok haldi fólk áfram að taka
fullan og virkan þátt í öllu almennu félagslífi,
skemmtanalífi og menningarlífi úti í þjóðfélg-
inu.
Að fólk láti ekki skipa sér í sérstaka bása í
þjóðfélaginu.
Að fólk hafi fullan sjálfsákvörðunarrétt í öll-
um sínum málum.
Þetta virðist ekki flókið en gjörbreytir dag-
legu lífi. Skipulag frístundahópsins í Kópavogi
er annars eðlis en í hefðbundnu félagsstarfi.
Hana nú er lausbeislaður félagsskapur. Engin
formleg aðild er að frístudahópnum. Engin
stjóm. Engin félagsgjöld. Engar kvaðir nema í
verkefnum sem fólk stendur fyrir sjálft að eigin
frumkvæði. Eftir þessu skipulagi hefur Hana nú
starfað í 14 ár. Með algjörum árangri. Starfið
fer fram í klúbbum og pælingum og síðan eins
og áður segir með ferðum inn í þjóðfélagið til
að blandast í daglegu lífi í listum, skemmtun,
menningu og öðru sem þjóðfélagið hefur upp á
að bjóða. Og allt starf Hana nú er öllum opið og
er aðeins viðbótartilboð til fólks í öðmm félög-
um eða þeim sem heirna sitja. Engar kvaðir.
Guðmundur Hallgrímsson skíðakennari og
Hana nú félagi í Kópavogi lýsti starfi Hana nú
nýlega í Morgunblaðinu. Hann hitti naglann á
höfuðið þegar hann sagði þetta í lok greinarinn-
ar: „Allt sem á undan er sagt stuðlar að því að
halda heilbrigðri sál í hraustum líkama og hver
dagur býður upp á eitthvað nýtt og er tilhlökk-
unarefni."
Athygli verkalýðshneyfingapinnap vakin
Þessi grein er skrifuð í málgagn Alþýðusam-
bands Islands til að vekja athygli verkalýðs-
hreyfingarinnar og verkalýðsfélaganna á þessu
knýjandi verkefni og þeim möguleikum að geta
stuðlað að álíka starfsemi eins og Hana nú í
Kópavogi stendur til dæmis fyrir, eða annarri
og nýrri félagslegri starfsemi. Þetta væri hægt
að gera á sjálfstæðum vettvangi í starfi félag-
anna og þetta væri hægt að gera í samstarfi við
félög eldri borgra um land allt en það eru 45 fé-
lög eldri borgara starfandi í landinu. Um leið og
svona starf byrjar spryngur það út einfaldlega
vegna þess hvað það er frjótt og skemmtilegt.
Og eitt af því góða við starf Hana nú er að það
þarf ekki að hefjast á mörgum borðum. Það er
hæglega hægt að byrja með tveim einstakingum
og um leið fer að hlaðast utan á.
Fyrir utan starfsemi í Hana nú og starfsemi
Félags eldri borgara í Kópavogi rekur Kópa-
vogsbær tvö glæsileg félagsheimili, Gjábakka
og Gullsmára þar sem sem unnið er eftir sömu
hugmyndafræðinni og í Hana nú. Þar leggur
starfsfólk áherslu á að styðja við frumkvæði
gesta. Og það ánægjulegasta í þessari þróun er
að nú eru að spretta upp til viðbótar sjálfstæðir
áhugamannahópar þar sem fólkið tekur sig
saman um áhugamál sín á eigin vegum og eigin
forsendum en fær aðstöðu í Félagsheimilunum.
Og til að fyrirbyggja misskilning þá er félags-
starf í Kópavogi að hluta skipulagt fyrir fullorð-
ið fólk. Starf sem miðar að almennri þátttöku í
þjóðfélaginu er viðbót við annað félagsstarf.
Eins og nefnt var í upphafi em allar líkur á
að þjóðfélagið breytist mjög ört á næstu árum
og áratugum. I þessari grein er aðeins reynt að
drepa á einn þátt sem þarf að endurmeta: Hina
félagslegu stöðu fólks á lífeyrisaldri. Þann tíma
sem fólk hefur góða heilsu og getur notið lífs-
ins. Hér er hvatt til þess að verkalýðshreyfmgin
fari að sinna þessum þætti meira og markviss-
ara. Og það er bent á eina tilraun sem gerð hef-
ur verið í Kópavogi, tilraun sem er einföld í
framkvæmd og hefur skilað mjög miklum fé-
lagslegum árangri.
I þessari grein er ekki talað um stofnana-
þjónustu eða heilbrigðiskerfið. Ekki spuming-
una um að fá að deyja með reisn. Það ætti ekki
að setja þessi tvö verkefni undir sama hattinn í
umræðunni þó að augljóst sé að frjótt og inni-
haldsríkt líf frestar þörfmni á stofnanaþjónustu
meira og minna. Það sem hér hefur verið talað
um em félagsleg verkefni sem verkalýðshreyf-
ingin gæti byrjað að vinna að strax á morgun.
Um aðra þætti í öldrunarmálum ætti verklalýðs-
hreyfingin að setja í gang langtímavinnu nú
þegar. Ganga inn í málin af fullkominni ábyrgð
og frumkvæði. Og sjálfstætt. Ekki byggja á
sögu aldarinnar sem víða er dökk og sumsstað-
ar kolsvört.
Til dæmis em fleiri og fleiri að komast á þá
skoðun að sérlög fyrir aldraða séu tímaskekkja
og að það ætti að leggja þau af í framtíðinni.
Einnig ætti verkalýðshreyfingin að taka mál
fjölskyldunnar föstum tökum en öldrunarmálin
em vissulega mikilvægur þáttur í þeim. Aldrei
hefur verið gerð tilraun til að skilgreina og gera
upp afleiðingar af því þegar stórfjölskyldan leið
undir lok og kjamafjölskyldan tók við. Sú fjöl-
skylda sem í dag tekur vitandi og óafvitandi
þátt í að setja fullorðið fólk á bása í þjóðarfjós-
inu, bæði félagslega og hvað búsetuform snert-
ir. Þetta þarf verkalýðsghreyfingin að taka kerf-
isbundið inn í sitt starf. Og ný verkefni koma
stöðugt í þróuninni. Til dæmis mætti spyrja
hvaða áhrif nýjasta tæknibyltingin hefur á sam-
skipti kynslóðanna og líf fólkins. Gríðarleg
bylting sem nær inn á hvert heimili en virðist
frekar þjóna hagfræði og hagvexti en raunveru-
legum hagsmunum fólks. Aldrei má stoppa.
Kannski hefur verkalýðshreyfingin sofið á
verðinum undanfama áratugi og lagt of einhliða
áherslu á nokkuð einhliða „launa og neysluþátt“
baráttunnar. Það væm mikil mistök ef ekki yrðu
raunveruleg kynslóðaskipti í hugmyndafræði
verkalýðshreyfingarinnar og hún færi að vinna
meira í þeim veruleikleika sem blasir við í upp-
hafi nýrrar aldar þar sem ný heimsmynd blasir
við.
• Fólk mun almennt eiga fleipi góð ár eltir verkalok. Að takast á við pessa stað-
• reynd veröur eitt stærsta verkefni verkalýðshreyfingarinnar í upphafi nýrrar
• aldar. Hvernig haldið verður á ftessum málum mun hafa áhrif á hamingju og líð-
• an tugpúsunda karla og kvenna hér á landi.
Vinnan
19