Stefnir - 01.11.1960, Síða 35

stjórn. Staða íslands í danska ríkinu var nokkuð
sérstæð. Með gamla sáttmála 1262, höfðu lands-
menn svarið norskum konungi hollustueið, en
engan veginn álitið sig bundna norsku þjóðinni.
Var því hér eingöngu um persónusamband þjóð-
anna að ræða. Með tímanum urðu Islendingar
að sjá á bak flestum þeim réttindum er þeit
höfðu tryggt sér með gamla sáttmála. Að fullu
glötuðu þeir þessum réttindum, er þeir voru
neyddir til að sverja einveldinu hollustu sína
árið 1662. — Stjórnarfarsleg staða landsins
virtist einna helzt vera sú sama og annarra landa
danska ríkisins. I rauninni var þó ekki svo, því
að í flestum tilfellum var farið með landið eins
og nýlendu og danskra áhrifa fór að gæta í sí-
vaxandi mæli á öllum sviðum.
Þjóðfélagshættir á íslandi gerðu það að verk-
um, að undirstaða þjóðlegrar endurreisnar var
nokkuð öðruvísi en almennt gerðist. I þeim lönd-
um álfunnar, sem þjóðleg hugsjón hafði náð
mestri útbreiðslu, myndaði borgarastéttin helztu
máttarstólpa hennar. Slíku var ekki til að dreifa
á íslandi, sem var á þessum tíma fullkomið
bændaland og því öllu óhægara um vik að efna
til skipulagðrar baráttu og samheldni. Um
snöggan framgang var aldrei að ræða, heldur óx
stefnunni jafnt og þétt fiskur um hrygg, enda
'kom aldrei verulegur afturkippur í hann eins
og víðast annars staðar í álfunni, þar sem veður
gat skipazt í lofti á einni nóttu. Ymis sérein-
kenni íslenzkra þjóðfélagshátta urðu hins vegar
þjóðlegri endurreisn hagstæð og urðu jafnframt
þess valdandi, að bún varð aldrei eins hatrörn
innbyrðis og reyndin varð annars staðar. —
Þannig höfðu íslendingar aldrei þurft að búa
við lénsskipulag, aðall hafði aldrei náð að
myndast og flestir embættismenn landsins ■—
andlegir og veraldlegir — voru innlendir í lok
18. aldarinnar. Stór hluti íslenzkra búenda hafði
alltaf verið sjálfseignahændur og stækkaði sá
hópur töluvert við sölu kirkjujarða um alda-
mótin 1800. Þetta aukna efnahagslega sjálfstæði
einstaklinganna, hlaut ósjálfrátt að leiða til
sterkari sjálfstæðiskenndar og meiri trú á sjálfa
sig, heldur en algengt var meðal erlendra bænda,
sem voru að mestu leyti ósjálfstæðir leiguliðar,
er hér var komið sögu. Þar með gátu íslenzkir
bændur að dálitlu leyti leikið hlutverk borgara-
stéttarinnar erlendis, en hún taldi sig um þessar
mundir ekki aðeins helzta málsvara þjóðfélags-
legs, heldur einnig iþjóðernislegs jafnræðis. Hélzt
svo að mestu fram á miðja 19. öld. Fjölmargar
ytri aðstæður urðu og til þess að auðvelda fram-
gang þjóðlegra hugsjóna hér á landi. Landa-
fræði — og þjóðernislegar aðstæður útiloka að
til deilna kæmi í því sambandi. Kirkjuleg ein-
ing —- sama trú — var heldur ekki svo lítið
atriði. Minningin um fullvalda ríki feðranna og
vitundin um upphaf og sögu þjóðarinnar, hlaut
einnig að verða íslenzkri endurreisn mikil lyfti-
stöng. Síðast en ekki sízt, verður að telja það
ómetanlegt, að lestrarkunnátta var nær almenn
um 1800 eftir að á því hafði orðið mikil breyt-
ing til góðs á seinni hluta 18. aldarinnar. Ef svo
hefði ekki verið, má búast við, að hvatningar-
orð þeirra íslenkra tímarita, sem hófu göngu
sína, um verndun og eflingu íslenzks þjóðernis,
hefðu ekki borið mikinn árangur að svo komnu
máli.
Það orkar ekki tvímælis, að Eggert Ólafsson
varð fyrstur Islendinga til þess að skilja hið
menningarlega þjóðernishugtak. Hann gerði sér
ekki aðeins ljóst eins og nokkrir fyrirrennarar
hans á íslandi, hver helztu séreinkenni þjóðar
sinnar voru, heldur skildi hitt aðaleinkenni þrosk-
aðrar þjóðerniskenndar, nefnilega vitundina um
sameiginleg tengsl og örlög. Það er því ekki að
ástæðulausu, að Vilhjálmur Þ. Gíslason, sá sem
mest hefur skrifað um Eggert, nefnir hann fyrsta
nútíma Islendinginn.2 Eggert íét hins vegar ekki
staðar numið við skilninginn einan, heldur tók
STEFNIR 33