Gisp! - 01.12.1992, Síða 25

MYNDASOGUHEIMURINN
rðið „myndasögulist“ er ekkert sérlega algengt í íslensku tungumáli. Það
finnst m.a. ekki í orðabókum eins og t.d. „grafíklist“, „mælskulist“ eða
„leiklist.“ í hugum flestra er líka nánast óhugsandi að tengja þessi tvö hugtök í
eitt, þ.e. myndasögur og list. Annars vegar skrípóið, hasarblöðin og dellan,
eitthvað sem gjóað er augunum yfir í dagblöðunum eða eitthvað til að gefa 10
ára frændanum í jólagjöf. Fullkomlega laust við „bókmenntir,“ myndlist,
tjáningu eða heilbrigð uppeldisleg gildi. f besta falli broslegt en oftast er um að
ræða hreina aðför að sálarlífi lesandans.
Hins vegar er það listin. Hin háleita tjáning sem sameinar, ef ekki allt
mannkynið þá að minnsta kosti þjóðina, í lotningu gagnvart listaverkinu og
skapara þess. Samt sem áður hefur engum tekist ennþá að skilgreina nema fyrir
sjálfum sér („Ég hef nú ekki mikið vit á list — en ég veit hvað mér finnst
fallegt“) hvað þessi „list“ er, en eitt er þó alveg öruggt: myndasagan er gjörsneydd
henni!
Þótt nú á dögum hafi aðrir tekið við hlutverki blóraböggulsins, sem sýkir
heilbrigðar sálir íslenskra ungmenna (t.d. videoleikir, death-metal og klám) er
samt ótrúlega stutt síðan myndasögur voru nefndar í sömu andrá og áfengi,
tóbak og aðrir vímugjafar. Að vísu mátti halda að hinum afvegaleiddu
barnssálum Bjössa Bollu og Sígildum sögum, en þar voru mörkin líka dregin.
Líka í viðleitni fræðimanna til að skilja listformið myndasöguna.
Eitt af markmiðum þessarar greinar er að bæta úr þeim skorti á fræðilegri
umfjöllun sem viðhaldist hefur hér, á meðan hvarvetna annars staðar í heiminum
eru menn a.m.k. tilbúnir til að lrta á myndasöguna sem sjálfstætt listform.
Hingað til hafa greinar um myndasögur verið alveg lausar við þessa viðleitni.
(Nema grein eftir Umberto Eco í TMM 1984, en þar var fyrst og fremst um að
ræða táknfræðilega útlistun á fyrstu Steve Canyon síðunni eftir Milton Caniff.
Samt markaði hún tímamót þar sem þá var í fyrsta skipti fjallað um
myndasöguna á fordómalausan hátt.)
Það er vonandi að brátt renni upp bjartari tímar fyrir myndasöguna hér á
landi og einhvers konar umfjöllun er auðvitað fyrsta skrefið í þá átt.
MYNDASÖGUR, SKILGREINING
Hvað er myndasögulist? Strax í upphafi er hægt að gefa einhvers konar
bráðabirgðasvar. Árið 1947 kom út bókin „The Comics“ eftir Colton nokkurn
Waugh þar sem hann setti fram fyrstur manna skilgreiningu og varð hún víða
meðtekin sem grunnur til að byggja á alvarlegar rannsóknir. I stuttu máli:
Myndasagan er tjáningarform sem þarf að innihalda eftirfarandi frumþætti:
frásögn sem sögð er með samfelldri röð mynda, samhangandi „hlutverk" persóna
frá einni röð til annarrar og samtöl og/eða texta innan myndanna.
Því miður gerðu Waugh og lærisveinar hans sér ekki grein fyrir mikilvægi
þessarar uppgötvunar. f stað þess að átta sig á því að þeir höfðu í stórum dráttum
markað útlínur nýs listforms, sem samkvæmt því kallaði á algjörlega nýja staðla,
reyndu þeir að fella það að eldri og ósamrýmanlegum formum. Það kemur því
ekkert á óvart að þetta hugmyndafræðilega „frávik" leiddi höfund sinn út í
fagurfræðilegan glundroða. í niðurstöðunum spyr Waugh sjálfan sig og lesendur:
„Er listræn og bókmenntaleg þróun möguleg [í myndasögum]?“ Ekkert
sérstaklega stórbrotin yfirlýsing í lok 360 blaðsíðna bókar.
Auk þess að gera sig seka um þá einfeldni að álíta að innihald geti á
einhvern hátt þróast óháð formi og byggingu (og það flókinni byggingu), þá
komu Waugh og fylgjendur hans heldur ekki auga á, að sú skilgreining, sem þeir
sjálfir höfðu sett fram, útilokaði nokkra þróun út á við og allar viðbætur þaðan í
frá hlytu að vera í samhengi við sjálfstætt form sem áður var til. Innan
myndasöguformsins hlyti að vera samhengi sem ekki væri hægt að nálgast með
athugun á yfirborðinu einu saman.
Skilgreiningin hér að ofan felur ekki í sér skilning á innsta eðli
myndasagna, ekki frekar en formúlan fyrir „pí“ felur í sér skilning á eðli
hringsins. En hana er hægt að nota sem verkfæri sem getur komið að ómetanlegu
gagni. Til þess að hreinsa til í þeirri táknfræðilegu óreiðu, sem umlykur
myndasöguna, og minnka umfang rannsóknanna með því að færa viðfangsefnið í
nákvæmari brennipunkt.
TUNGUMÁL MYNDASÖGUNNAR
Hvorki myndi hvarfla að alvarlegum fræðimanni né gagnrýnanda að kveða upp
ritdóm um skáldsögu eftir að hafa lesið nokkrar málsgreinar eða gagnrýna leikrit
eftir að hafa séð tvö atriði í leikhúsi, samt sem áður er þetta viðtekin hefð þegar
myndasögur eru gagnrýndar. Listgagnrýnendur hafa ekki sætt sig við þá
réttmætu og einföldu staðreynd að myndasögur skulu dæmast í sínu eigin
réttmæta samhengi. Með öðrum orðum, þekking á tungumáli myndasögunnar er
nauðsynleg til að geta rætt af einhverju viti um hana. Flestir gagnrýnendur, sem
ætla sér að fletta ofan af myndasögunni, fletta í raun ofan af eigin vanþekkingu.
Jafnvel þegar hinn óupp-
lýsti gagnrýnandi ætlar að fjalla
um myndasöguna í einlægni er
líklegt að hann reyni að meta
textann og myndirnar hvort í
sínu lagi, þótt það sem gerir
myndasögur einstakar sé þessi
blanda í eina skipulagða heild.
Það sem myndasagan á að
miðla okkur er afleiðing þess-
arar gagnvirkni orðs og mynda;
útkoman í heild en ekki
aðalatriði einstakra efnisþátta
hennar. Myndirnar og textinn
styrkja (eða draga niður) hvort
annað á margan hátt. Þegar
handritið (söguþráður, aðstæð-
ur, samtöl) er gott getur það
haldið uppi viðunandi eða
jafnvel slæmri myndskreytingu
og á móti getur góð mynd-
skreyting breitt yfir veilur í
21