Börn og menning - 01.09.1999, Síða 10

BÖRN OC MENN|N6
dómum“ m.a. vegna þess hversu erfitt er að útskýra
fyrir útlendingum af hverju við þurfum svo oft að
heimsækja Þingvelli á sunnudögum á sumrin.
Landslagið þar er táknrænt fyrir sögu landsins og
frelsisbaráttu íslendinga.
Annar af leyndardómum okkar er útþráin, þetta
óútskýranlega fyrirbæri sem veldur fiðringi í maga og
þrá í brjósti. Flugstöðin í Keflavík hefur þess vegna
sérstaka þýðingu í augum íslendinga; fyrir okkur er
hún hliðið að umheiminum og táknar upphaf utanferða
og ævintýra. Hún kemur t.d. fyrir í einni af bókum
Andrésar Indriðasonar, Ævintýralegu sambandi, sem
fjallar um Álf, dreng í mannheimum sem kemst að því
að hann er í raun álfur. Foreldrar hans segja honum
þessa staðreynd þegar hann er ijórtán ára og fara með
hann til Álfheima til að kynna fyrir honum uppruna
hans. Álfheimar eru ekki ólíkir mannheimum, í álfa-
blokkinni er t.d. Bónus, Benetton og McDonald en
yfir þeim hvílir samt ævintýrablær: „Á víð og dreif voru
pálmatré af sömu gerð og þrifust einungis í heitu
löndunum og í Flugstöð Leifs Eiríkssonar.“14 Andrés
getur auðvitað reiknað með því að lesandinn þekki
flugstöðina og gróðurfarið þar eins og næstum allir
íslendingar og hann skírskotar til þess hvernig hún
tengist ævintýrum og framandi slóðum. í sömu bók
vísar hann á aðra hluti sem ekki þarfnast frekari
skýringar fyrir íslenska lesendur en gætu orðið þýðanda
verksins þrándur í götu. Þeir eru til að mynda „rússnesk
ljósakróna“ sem við vitum öll að táknar yfirlætislausa
ljósaperu, og „Jesúskór“, en það eru sandalar sem að
minnsta kosti hippakynslóðin kannast við.15 Jesúskór
koma reyndar fyrir á ensku máli, t.d. í titli
barnabókarinnar A Pair of Jesus Boots eftir Sylviu
Sherry en þegar ég spurði enska félaga mína
hvaða merkingu þau legðu í orðið, lýstu þau skóm sem
við köllum „Kínaskó“.16 Við leggjum sem sagt
mismunandi merkingar í sömu orðin, eftir því hver
menningarlegur bakgrunnur okkar er.
Barnabækur bera þannig keim af menningu þess
þjóðfélags sem höfundurinn hefur alist upp í og
endurspegla hana. Þær hafa jafnframt annan eiginleika:
þær segja okkur hvernig mynd þjóðfélagið vill gefa af
sjálfu sér, það er hvernig þjóðmenningu höfundurinn
kýs að endurspegla. Anthony L. Manna segir til dæmis:
„Lestu barnabækur tiltekins þjóðfélags, eða hlustaðu á
sagnaþuli þess, og þá ert þú að vissu leyti tengdur
14 Andrés Indriðason, Ævintýralegt samband (Reykjavík: Æskan, 1997), bls. 46.
15 Ævintýralegt samband, bls. 42 og 117. \
pólítískri ogþjóðfélagslegri hugmyndafræði þess.“17
íslenskar barnabækur ættu þar af leiðandi að veita
lesandanum innsýn í íslenska menningu en stundum er
erfitt að sjá hvort um rétta mynd eða tálsýn er að ræða. I
unglingabókum undanfarinna ára hefur til að mynda
mikið verið gert úr drykkjuskap og ómennsku foreldra
eins og Hildur Heimisdóttir ræddi í fyrirlestri á
ráðsteínu um barna- og unglingabókmenntir í Gerðu-
bergi þann 24. apríl 1999. Hildur talaði um hvernig
mynd nokkrar unglingabækur gefa af þjóðfélaginu og
hvort hún endurspeglaði íslenskan veruleika. Af lestri
þeirra mætti til dæmis ætla að allir íslendingar sem
bragða áfengi séu drykkjusjúkir og þær gefa í skyn að
allir þeir sem drekka ættu að fara í meðferð. Einnig benti
Hildur á að næstum enginn reykti í umræddum bókum,
hvorki söguhetjan né hinir fullorðnu. Samt sjáum við
fólk húka við bakdyr fyrirtækja um alla borg og púa
vindlinga og á kaffihúsum og skemmtistöðum er
andrúmsloftið oft svo reykmettað að varla sér út úr
augum.
Ekki er laust við að slíkar barnabækur beri með sér
prédikunartón um að svona eigi þjóðfélagið að vera;
þær gefa tálmynd af íslenskri menningu. Við höfúm
sennilega öll lent í því sem börn að ímynda okkur að
menningin sem sýnd er í bókum væri fullkomlega sönn
og tilheyrði okkar menningarheimi, eins og Emil gerir í
Emil og Skunda:
En hérna var hann einn að þvælast á dansstað
einhversstaðar útí sveit og gat sér hvergi hallað. í
bókum var svona lagað alltaf svo auðvelt. Þá fundu
menn sér bara hlöðu og lögðust í grænt og hlýtt
heyið. En hér var engin hlaða og hér var ekki hlýtt
eins og í útlöndum. Og svo var hann þreyttur,
svangur og kaldur.18
Kosturinn við bækur eins og Emil og Skunda er sá að
lesandi þeirra getur svo auðveldlega sett sig í spor
söguhetjunnar. Þeir sem tilheyra íslenskri menningu
verða að sætta sig við að hið hlýja og sólríka íslenska
sumar er aðeins til í ferðabæklingum, nokkrum bókum
og í dreymnum vorhug Islendinga. Vissan um að það sé
rétt handan við hornið heldur okkur vongóðum langt
fram í september. Sú bjartsýnistilfinning er enn einn af
leyndardómum menningar okkar.
íslenskri menningu er ekki hægt að lýsa í nokkrum
orðum — hún er órjúfanlegur hluti af okkur. En
16 Sylvia Sherry, A PairofJesus Boots (London: Jonathan Cape Ltd., 1969; Heinemann Educational Books Ltd., 1975).
17 Anthony L. Manna:. „Children's Literature and Society: Introduction,“ Children's Literature Association Quarterly 11, nr. 2 (sumar 1986), bls. 58.
18 Emil og Skundi, bls. 108.
8