Morgunblaðið - Sunnudagur - 31.01.2021, Blaðsíða 17

var það orðið með utanþingsstjórn Björns Þórð-
arsonar. Verðbólga fór vaxandi og utanþingsstjórnin
fékk lítt við ráðið og hafði forsætisráðherra beinlínis
skorað á þingheim að koma á þingræðisstjórn. Ella
myndi stjórn hans biðja forseta lausnar. Það þurfti til
og breyttist minnihlutastjórnin þá í starfsstjórn í einn
mánuð!
Seinast mun Geir Hallgrímsson hafa þreifað fyrir sér
um myndun þjóðstjórnar á óróleikatímanum haustið
1979. Það gekk ekki eftir.
Ólafur Thors hafði á lokametrum utanþingsstjórn-
arinnar þreifað fyrir sér um þjóðstjórn fyrir atbeina
Sveins forseta. Framsóknarflokkurinn taldi sig þá hafa
áreiðanlegar upplýsingar um að Alþýðuflokkurinn,
undir forystu Stefáns Jóhanns Stefánssonar, myndi
aldrei samþykkja að fara í ríkisstjórn með „komm-
únistum“, þ.e. flokki Brynjólfs Bjarnasonar og Einars
Olgeirssonar. Í því örugga trausti hafnaði Framsókn
nálgun Ólafs Thors.
Þeim „óhreina“ boðið inn fyrir
Sveinn Björnsson lagði að Ólafi að þrautreyna þriggja
flokka stjórn með Alþýðuflokki og Sósíalistaflokki.
Ólafur naut afburða trausts í sínum flokki, en þó var
ljóst að mikil andstaða var í flokki hans um slíka hug-
mynd. Fróðlegt er að lesa um þann darraðadans allan
nærri 75 árum síðar.
Athyglisverðustu heimildirnar um þessa stjórn-
armyndun og hversu litlu munaði koma fram í miklu
riti Matthíasar Johannessen um Ólaf Thors sem gefið
var út 1981, fyrir rétt tæpum 40 árum. Matthías gaf
bréfritara bókina með hlýlegri áritun.
Ólafur Thors skrifar ítarlega skýrslu um allan að-
draganda, samtöl manna á meðal og togstreitu innan
allra flokka um þennan kost. Nema meðal sósíalista,
sem voru eins og einn maður í vilja sínum. Skýrslan er
einstök að því leyti að Ólafur sendir hana bróður sín-
um, Thor Thors, sem þá og lengi síðan var sendiherra
Íslands í Bandaríkjunum. Þessi bréf og fleiri, sem höf-
undurinn fékk aðgang að, voru mikill fengur fyrir ritið.
Það gefur þeim aukið gildi að þetta var bréf til bróður,
en ekki til sendiherra, þótt áríðandi væri að einmitt
sendiherrann í þessu landi, á viðkvæmustu tímum,
hefði rétta mynd af stöðunni.
Í henni kemur fram að Alþýðuflokkurinn var mjög
þungur í taumi í þessum viðræðum. Stefán Jóhann
hafði illan bifur á kommúnistum, svo ekki sé meira
sagt. Flokkurinn samþykkti loks þátttöku í þessari
stjórn og munaði aðeins einu atkvæði. Formaðurinn
ákvað að vera utan þessarar stjórnar. Fimm þingmenn
Sjálfstæðisflokksins greiddu atkvæði gegn tillögu for-
manns síns í þingflokknum.
Hliðið opnaðist
Sósíalistar höfðu alla tíð síðar Nýsköpunarstjórnina í
hávegum og töldu hana þá merkustu sem til hafði verið
stofnað. Það var reyndar nokkur kækur að tala með
svipuðum hætti í Sjálfstæðisflokknum. Það kann að
hafa stafað af því að flokksmönnum var í mun að
standa á bak við umdeildar ákvarðanir og gjörðir for-
manns síns. En þess er þó að gæta að ríkisstjórnin
sat aðeins í rúm tvö ár og stríðsgróðinn var allur óét-
inn við upphaf hennar og var í mörgum efnum gengið
fremur óvarlega um þá garða.
Tíu árum síðar komst Alþýðubandalag á ný í rík-
isstjórn og sat sú einnig í rúm tvö ár. Það varð síð-
asta stjórn Hermanns Jónassonar og hann sagði,
þegar hún sprakk, að ríkisstjórnin stæði á barmi
hengiflugs og ekki væri samkomulag þar um neinar
aðgerðir. Síðan hafa arftakar sósíalista setið alloft í
ríkisstjórn, en aldrei út kjörtímabilið nema „fyrsta
hreina vinstristjórnin“. Sú var reyndar búin að
glutra niður meirihluta sínum á miðju kjörtímabili en
hékk út kjörtímabilið landsmönnum til óþurftar.
Fyrir það var henni refsað rækilega.
Og það var ekki fyrr en 73 árum eftir að Sjálfstæð-
isflokkurinn myndaði stjórn með sósíalistum að hann
settist í ríkisstjórn með arftaka sósíalista, og nú und-
ir forsæti hans. Sú virðist líkleg til að sitja út tímabil-
ið.
Ólafur Thors myndaði ríkisstjórn 5 sinnum, en þar
af voru tvær minnihlutastjórnir og sat önnur þeirra í
7 mánuði og hin í 3 mánuði.
Viðreisnarstjórnin var lokapunktur á löngum ferli.
Morgunblaðið/Eggert
Smábátahöfnin á Siglufirði
var ísi lögð í vikunni.
31.1. 2021 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17