Morgunblaðið - 02.02.2021, Síða 17

MINNINGAR 17
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 2021
hann hafði fjölskyldu sína í há-
vegum: Guðrúnu, börnin, stjúp-
börn, tengdabörn, barnabörn og
barnabarnabörn. Hann hafði þó
ekki aðeins áhuga á sínu fólki því
hann vildi einnig vita hvað við
hefðum að segja og ekki síður
synir okkar sem hann ræddi við
um ýmis málefni. Ávallt áhuga-
samur um annað fólk og ástríðu-
fullur fyrir málefnum og hug-
myndum.
Við þökkum stuðninginn og
vináttuna sem Svavar veitti okk-
ur og sonum okkar á meðan
hann lifði. Síðast hittum við
Svavar og Guðrúnu saman í
Hólaseli á ágústkvöldi, það blés
hressilega og birtan sló ein-
stökum síðsumarbjarma á
Breiðafjörðinn. Við sátum langt
frameftir að fara yfir stöðuna og
stjórnmálastandið sem Svavar
gerði alltaf með skipulögðum
hætti og nálgaðist málin út frá
skarpri greiningu og skýrri sýn.
Minning lifir um mann sem fyrst
og fremst vildi gera gagn fyrir
samfélag sitt sem og heiminn all-
an. Við vottum Guðrúnu, Svan-
dísi, Benedikt, Gesti og allri fjöl-
skyldunni okkar dýpstu
samúðarkveðjur.
Katrín Jakobsdóttir og
Gunnar Sigvaldason.
Svavar Gestsson var eini leið-
togi íslenskra vinstrimanna sem
gat í krafti eigin athafna, orð-
ræðu og minninga tengt saman
gönguna löngu frá tímum Einars
og Brynjólfs til Samfylkingar,
Vinstri-grænna og ríkisstjórnar
Katrínar.
Ungur sat hann við fótskör
eldhugans og lét sér ætíð annt
um þá arfleifð. Forystan fól hon-
um fljótt ærinn trúnað, ritstjórn
úr sæti Magnúsar, skrif þar sem
penni Austra hafði mótað boð-
skap.
Í kjölfarið kom hlutverk odd-
vita flokksins í höfuðborg, þing-
mennska og ráðherradómur,
baráttan hörð; á köflum tvísýn.
Hugsjónir um jöfnuð og fé-
lagslegt réttlæti ávallt leiðarljós
og vaktin staðin um hagsmuni
þjóðar.
Þingskörungur, jafnvígur í
vörn og sókn. Ræðustóllinn líkt
og í Róm til forna vettvangur til
að safna liði, virkja fólk til góðra
verka.
Frá Alþingi lá leiðin á sléttur
Manitoba. Að formi til sendi-
fulltrúi ríkisins en varð fljótt í
reynd héraðshöfðingi og hrepp-
stjóri í samfélagi Vestur-Íslend-
inga sem lengi höfðu beðið slíks
manns að heiman. Hátíðarhöldin í
tilefni þúsund ára afmælis landa-
funda hápunktur dvalarinnar.
Síðan var baráttumaðurinn
frá fundum með Dagsbrúnar-
körlum við höfnina, vígaglaður á
vettvangi fjöldans, sendur til
hirða norrænna konunga; sómdi
sér vel í glæsisölum gamalla
halla, bæði í Stokkhólmi og
Kaupmannahöfn.
Ævintýraleg vegferð sveita-
stráks úr Dölunum sem fátækur
leigði sér herbergi í nágrenni
Tjarnarinnar til að stunda nám í
Menntaskólanum við Lækjar-
götu. Þar hittumst við fyrst á
göngunum, hófum samræðu um
stjórnmál og stefnur sem entist
okkur í áratugi. Saman í forystu
Alþýðubandalagsins þegar því
tókst að sitja lengst í ríkisstjórn;
tímabil sem skipti sköpum í þró-
un vinstrihreyfingar. Hinn rót-
tæki flokkur vandist því að fara
með ríkisvaldið.
Það var stundum sagt að við
hefðum verið oddvitar ólíkra
fylkinga og ýmsir skemmtu sér
við að tína til ágreiningsefnin. Þá
gleymdust jafnan stórar stundir
þegar samstaða okkar og
bræðralag réði úrslitum. Tengsl-
in frá hinum gamla skóla reynd-
ust sterk; bönd sem aldrei trosn-
uðu þótt oft væri öldugangur í
siglingunni.
Frásagnir um æviferil ná ekki
að fanga geislandi sjarma bar-
áttumanns, leiftrandi tilsvör og
glampa í augum, kímnina sem
oft breytti spennu í óvænta gleði.
Í vitund félaganna var Svavar
fyrst og fremst heillandi. Engum
líkur. Einstakur.
Ólafur Ragnar Grímsson.
Það er að öllu leyti erfitt að
kveðja Svavar Gestsson, líka að
ramma orð inn í stutta minning-
argrein. Kynni okkar hófust
haustið 1983 er Svavar lét af ráð-
herrastörfum það sinnið og gerð-
ist foringi stjórnarandstöðunnar
á Alþingi, gustmikill nokkuð.
Svavar var ekki aðeins póli-
tískur leiðtogi og sem eldklerkur
í þingsölum, hann var líka á kafi
í smáatriðum, ekkert fór fram
hjá honum, hafði skoðanir á öllu,
m.a. því hvernig haga bæri störf-
um Alþingis, búa að þingmönn-
um, á þingsköpum, kosningalög-
um og hverju öðru sem var.
Hann hlaut því að verða á vegi
starfsmanns í húsinu þegar frá
upphafi og samskiptin urðu mik-
il. Vissulega var Svavar ákveðinn
en þá varð að læra að greina
milli þess sem hann vildi fá fram
og þess sem á réttum rökum var
byggt. Það fór allt vel, ekki síst
vegna þess að hann bar jafnan
virðingu fyrir öðru fólki, störfum
þess og skoðunum. Fyrir nýjan
starfsmann var verðmætt að öðl-
ast trúnaðarsamband við þing-
mann, ekki síst forustumann, til
að átta sig á og skilja gangverkið
í þinghúsinu, vera með á nót-
unum.
Samstarfið við Svavar óx með
árunum og varð að góðri vináttu.
Það voru viðbrigði þegar hann
hvarf af vettvangi í mars 1999 og
fór til starfa í útlöndum. Gat
slíkur maður nokkurn tíma hætt
að vera stjórnmálamaður og
gengið í verk þjónandi embættis-
manns?
Ó, jú. Því kynntist ég þegar
það haust. Svo æxlaðist að sendi-
nefnd fór til Winnipeg í Kanada
til að styrkja Íslandsdeild bóka-
safnsins þar og færa því nokkurt
fé. Fyrir sendisveitinni fór Hall-
dór Blöndal, þá nýorðinn forseti
Alþingis, en milli þeirra Svavars
fóru ekki alltaf kærleiksorð á Al-
þingi. Fulltrúi var frá Eimskipa-
félaginu og meðreiðarsveinn sá
sem þetta skrifar, þá aðstoðar-
skrifstofustjóri Alþingis. Svavar
og Guðrún biðu okkar og maka
okkar á flugvellinum við komuna
og báru okkur frá þeirri stundu
á höndum sér þá ógleymanlegu
daga sem í hönd fóru á Íslend-
ingaslóðum vestra. Sendiherr-
ann og kona hans kunnu sitt fag,
en óneitanlega var skrýtið að sjá
sjóvanan stjórnmálaforingjann í
þessu hlutverki. Dag einn ókum
við í tveim bílum frá hóteli okkar
í átt að stjórnarskrifstofu í borg-
inni. Áður en farið var af stað
festi sendiherrann íslenskan
fána á stöng við þaklista fremra
bílsins og settist svo undir stýri.
Hvasst var í veðri og fór svo að
fáninn fauk af bílnum. Stöðvaði
þá sendiherrann bílinn í miðri
umferðarþvögunni, snaraðist út,
hljóp eftir fánanum, fann hann
og festi traustlega á ný. Ók hann
svo aftur af stað. Frá þeirri
stundu fannst mér enginn geta
efast um það lengur að Svavar
Gestsson væri kominn í utanrík-
isþjónustuna til að þjóna en ekki
til að finna sér virðulegan stað
sem fyrrverandi ráðherra. Það
sannaðist og rækilega á næstu
árum.
Þekking Svavars á stjórn-
málasögu, einkum vinstri hreyf-
ingar, var einstæð og unun á að
hlýða. Símtölin og samtölin urðu
mörg og löng, líka hið síðasta
daginn áður en ósköpin riðu yfir
sem um síðir lögðu Svavar að
velli.
Hann átti margt ógert og
ósagt sem öllum yrði hollt að sjá
og heyra. Það verður annarra að
taka upp merkið.
Helgi Bernódusson.
Við Svavar kynntumst fyrst
um 1970 þegar hann var starfs-
maður á Þjóðviljanum og síðan
ritstjóri blaðsins ásamt með
Kjartani Ólafssyni. Vinstristjórn
leysti viðreisnarstjórn af hólmi
og áratugur átaka fór í hönd.
Dagblöðin skiptu miklu máli í
stjórnmálastarfi flokkanna,
Þjóðviljinn, „málgagn sósíalisma,
verkalýðshreyfingar og þjóð-
frelsis“ með yfirburði á vinstri-
væng, gefinn út af sérstöku út-
gáfufélagi og auk áskriftargjalda
borinn uppi fjárhagslega af óeig-
ingjörnum framlögum fjölda
stuðningsmanna. Ritstjórarnir
þurftu ekki aðeins að tryggja
efni frá degi til dags heldur að
leggja lið í árlegri fjársöfnun.
Þannig kynntist ég Svavari sem
ungum og frískum eldhuga í
heimsóknum hans til Austur-
lands og get vottað að hann fór
þaðan aldrei tómhentur til baka.
Alþýðubandalagið hafði
breyst úr lauslegum samtökum í
formlegan stjórnmálaflokk
haustið 1968 um leið og Sósíal-
istaflokkurinn var lagður niður.
Á stofnfundi Alþýðubandalags-
ins var gerð um það samþykkt
að engin flokksleg tengsl skyldu
höfð við ráðandi flokka í Austur-
Evrópu, sem þá höfðu nýverið
staðið að innrás í Tékkóslóvakíu.
Þessi samþykkt skipti sköpum
fyrir sjálfsmynd flokksins og um
hana stóðu þeir Kjartan og Svav-
ar sem ritstjórar Þjóðviljans
dyggilegan vörð, samhliða því
sem hugmyndir til afturhvarfs
voru formlega kveðnar niður á
vettvangi Alþýðubandalagsins.
Sigur A-flokkanna svonefndu í
kosningum 1978 leiddi til stjórn-
armyndunar undir forystu
Framsóknar og böndin bárust að
okkur Svavari nýkjörnum á þing
um að taka ráðherrasæti ásamt
með Ragnari Arnalds, gamal-
reyndum fyrrum formanni AB.
Samstarf okkar þremenninga í
tveimur ríkisstjórnum til vors
1983 gekk vel þrátt fyrir ýmis
ytri boðaföll. Auk ráðherrastarfa
reyndi þá á Svavar sem gegndi
flokksformennsku 1980-1987 og
var síðan í framvarðarsveit
næsta áratuginn ásamt með ráð-
herrastörfum á ný 1988-1991.
Tíundi áratugurinn varð
átakatími á vinstri væng stjórn-
málanna og ákall barst úr ýms-
um áttum um aukið samstarf
flokka og samtaka á þeim væng.
Afstaða Íslands til Evrópusam-
bandsins bættist við önnur álita-
mál um störf og stefnu. Um-
hverfismál hérlendis og á
alþjóðavísu kölluðu á nýja sýn.
Sameiningarákallið frá fyrri tíð
átti sterkar rætur í hugmynda-
heimi Svavars og réði vali hans
um að ganga í Samfylkinguna
undir lok þingferils. Við reynd-
umst um margt hafa ólíka fram-
tíðarsýn og þess vegna skildu
leiðir. Þar skiptu mestu áformin
um aðild Íslands að Evrópusam-
bandinu og afstaða mín til um-
hverfismála. Í sjálfsævisögu
sinni „Hreint út sagt“ gerir
Svavar góða grein fyrir þessum
krossgötum. Hann fór í sendi-
herrastarf erlendis, en ég starf-
aði í flokki Vinstri grænna á
meðan forysta þess flokks hélt
sig við markaða stefnu.
Eftir heimkomu Svavars er-
lendis frá áttum við ekki per-
sónuleg samskipti, en létum
nægja góðar minningar frá fyrri
tíð. Síðasta áratuginn leitaði
hugur hans í átthagana í Dölum
vestra þar sem hann lagði margt
þarflegt til mála. Nú er hann all-
ur fyrir aldur fram, en spor hans
munu lengi minna á vasklega
baráttu hugsjónamanns fyrir
betri tíð.
Hjörleifur Guttormsson.
Nú syrgir þig hérað þitt, sveit þín og
land,
en sárast þó ástvinafjöldinn.
(Jón frá Ljárskógum)
Á áttunda áratug síðustu ald-
ar varð mikil endurnýjun í for-
ystu íslenskra stjórnmálaflokka.
Svavar Gestsson kom inn á Al-
þingi í hinum stóra sigri A-flokk-
anna 1978. Svavar var þá ungur
eldhugi, lopapeysan varð að
víkja fyrir jakkafötum eða vinnu-
fötum eins og hann kallaði ráð-
herrafötin. Svavar kom inn á Al-
þingi og beint í ráðherrastól vel
þroskaður baráttujaxl sem rit-
stjóri Þjóðviljans, þaulvanur
ræðumaður með byltinguna í
blóðinu. Ég er ekki frá því að
einhver besti palladómur um
Svavar sé sjálfslýsing hans, í
bókinni Hreint út sagt: „Ég hef
alltaf verið framtíðarviljugur.
Hef eiginlega aldrei getað verið
til friðs, er alltaf að skipuleggja
morgundaginn.“ Þótt roðinn í
austri og hinn alþjóðlegi söngur
vinstrimanna Internasjónalinn
hafi verið lífssýn hans og félaga
hans var Svavar inn við beinið
enginn kreddumaður. Í störfum
sínum leitaði hann lausna og
gekk vel að leysa mál með póli-
tískum andstæðingum. Stundum
þegar ég hrósaði Svavari og
stríddi honum á að hann væri
framsóknarmaður sagði hann og
glotti við tönn: „Ég studdi Frið-
jón Þórðarson frænda fram að
fermingu og Gísla Guðmundsson
framsóknarmann frá Hóli til
sautján ára aldurs.“ Svavar
barðist mjög gegn því að verða
ráðherra í upphafi og taldi eldri
menn flokksins mikilvægari,
vildi áfram hamra járnið á Þjóð-
viljanum. En Lúðvík Jósepsson
vildi setja ungu mennina fram og
það varð raunin. Ég tel þetta
hluta af pólitískri gæfu Svavars,
þótt honum færi vel að stýra
andófi og málþófi með sínum
snjalla ræðustíl og rödd sem átti
varla sinn líka á þessum árum.
Svo maður noti orðalag sem fer
hinum góða hestamanni Svavari
vel: Hann var kominn með beisli
og hnakk og reið gæðingi sínum
til stjórnmálastarfanna, hiklaus
og djarfur. Tókst á við marga
málaflokka sem ráðherra næstu
tuttugu árin, milli þess að hann
leiddi harðvítuga stjórnarand-
stöðu í þinginu. Við margir urð-
um hissa þegar hann kaus að
hverfa til annarra starfa við
stofnun Samfylkingarinnar, en
skildum það betur síðar að blóðið
var of heitt til að kólna í því
partíi. Sendiherraárin voru hon-
um upplifun, að vera meðal Ís-
lendinga í Kanada var þeim Guð-
rúnu konu hans brautryðjenda-
starf í frændgarði okkar þar
vestra. Málefni Kanada og
tengslin við Ísland létu þau
sendiherrahjónin sig miklu varða
eftir heimkomuna. Undir dal-
anna sól var hann alinn til manns
þar lagði hann gjörva hönd á
endurreisn söguhéraðsins, Sturl-
ungarnir voru hans menn. Ólafs-
dalur, fyrsti bændaskóli lands-
ins, er að verða frumkvöðlasetur
í höndum hans og öflugra
manna, minningin um Torfa
Bjarnason skólastjóra, þar er
framtíðinni reistur minnisvarði
og einu besta landbúnaðarlandi
heimsins blys nýrra tækifæra.
Svo sat skógarbóndinn í Hólaseli
í Reykhólasveit og skrýddi land-
ið birki á ný og horfði yfir
byggðina fráneygur eins og haf-
örn. Svavar Gestsson hreif fólk
með sér bæði með dugnaði sín-
um og ræðustíl, hann var „fram-
tíðarviljugur“, í lifandi tengslum
við fólkið, landið og söguna.
Við Margrét vottum Guðrúnu
og börnum þeirra samúð okkar.
Vitna enn og að lokum í Jón frá
Ljárskógum:
Var drenglundin fölskvalaus, handtakið
hlýtt
og hjartað var gull fram í dauðann.
Guðni Ágústsson.
„Það verður að minnast
Sturlu Þórðarsonar í hans
heimabyggð. Eitthvað þarf að
gera heima í Dalabyggð.“ Þetta
sagði Svavar Gestsson við mig
þar sem við vorum staddir á
myndarlegri hátíðardagskrá í til-
efni af átta hundruð ára ártíð
þessa höfuðskálds Sturlungu.
Þessi hátíðarsamkoma var á veg-
um Árnastofnunar í Gerðarsafni
í Kópavogi. Svavar lét ekki
nægja orðin tóm. Á afmælisdegi
Sturlu síðsumars 2014 stóð hann
fyrir myndarlegri dagskrá um
rithöfundinn í Tjarnarlundi, rétt
við túnfótinn á óðali Sturlu;
Staðarhóli. Hann var því undr-
andi þegar ég bað hann um svip-
að leyti að koma að því að vinna
að framgangi Vínlandsseturs,
sem við hjónin vorum farin að
huga að með heimamönnum í
Dölunum. „Ég hélt að Sturla
væri okkar maður. Ekki Eiríkur
rauði eða Leifur heppni!“ En að
athuguðu máli vorum við sam-
mála um að ef það væri mark-
miðið að fá fleiri erlenda ferða-
menn til að stoppa í Dölunum
væri fundur Ameríku vænlegri
segull en Sturlunga. Og það var
ekki komið að tómum kofunum
þar sem Svavar var. Það að Vín-
landssetur var opnað í byrjun
júlí í sumar er engum frekar að
þakka en Svavari Gestssyni.
Hann var maðurinn sem dró
vagninn.
Við Svavar erum búnir að
vera á svipuðu ferðalagi í gegn-
um lífið ágætir kunningjar en
ekki neitt sérstaklega nánir. En
með Vínlandssetursverkefninu
breyttist það. Síðustu sex árin
vorum við nánast í daglegu sam-
bandi. Og samvinna okkar var
orðin að náinni vináttu. Ósér-
hlífni Svavars og dæmalaus eft-
irfylgni var algjörlega einstök.
Aldrei var Svavar það upptekinn
að hann gæfi sér ekki tíma til að
koma að verkefni sem þyrfti að
leysa fyrir framgang Vínlands-
setursins. En var Sturla Þórð-
arson þá gleymdur? Nei, aldeilis
ekki. Svavar stofnaði Sturlu-
félagið fyrir einum fjórum árum.
Það er búið að vera öflugur fé-
lagsskapur undir hans stjórn.
Þar voru og eru ýmis verkefni á
döfinni en hæst ber e.t.v. frum-
rannsóknir fornleifafræðinga á
bæjarhólnum á Staðarhóli, óðali
Sturlu. Svavar var í öllu að gera
söguna í Dölunum sýnilega.
Hann kom upp söguskiltum á
markverðustu sögustöðum Lax-
dælu, Sturlungu og Eiríkssögu.
Og fleira var á leiðinni.
Vínlandssetursverkefnið klár-
aðist farsællega í sumar. Þar átt-
um við aðeins eftir að halda
formlegan lokafund og afhenda
sveitarstjórn Dalabyggðar barn-
ið. Síðan ætluðum við vinirnir að
hittast góða kvöldstund með
okkar konum og eiga glaðan dag.
Úr þessu verður sá glaði dagur
að vera í annarri vídd. Blessuð
sé minningin um góðan dreng og
öflugan félaga. Við Sigríður
Margrét sendum Guðrúnu og
öllu hans fólki okkar dýpstu
samúðarkveðjur.
Kjartan Ragnarsson.
SJÁ SÍÐU 18
Svavar Gestsson formaður Alþýðu-
bandalagsins á fundi með Vigdísi
Finnbogadóttur forseta Íslands í
byrjun maí 1987 eftir þingkosn-
ingar í mánuðinum á undan.