Morgunblaðið - 08.03.2021, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 8. MARS 2021
Rafstilling ehf
Dugguvogi 23, 104 Reykjavík, sími 581 4991, rafstilling@rafstilling.is
Opið mán.-fim. 8-12 og 13-18, fös. 8-14
Hröð og góð þjónusta um allt land
Áratug
a
reynsla
Startar bíllinn ekki?
Við hjá Rafstillingu leysum málið
Búðardrengurinn á Rauðalæk
Ingólfur Jónsson frá Bjóluhjá-
leigu í Djúpárhreppi tók ungur að
árum til starfa hjá kaupfélaginu á
Rauðalæk eins og áður hefur verið
rakið. Hann átti í tímans rás eftir
að fá svipaðan orðstír sem athafna-
og áhrifamaður og Egill Thor-
arensen á Selfossi. Þeir voru fyrir-
ferðarmestu Sunnlendingarnir á 20.
öld.
Faðir Ingólfs, Jón
Jónsson, var vel metinn
og vinsæll bóndi en
enginn sérstakur efna-
maður. Hann bjó fyrst
ásamt Önnu Guð-
mundsdóttur konu
sinni og börnum í
Bjóluhjáleigu en síðar
á Hrafntóftum í Bjólu-
hverfi. Á þessum bæjum ólst Ing-
ólfur upp. Foreldrar Ingólfs voru af
rótföstum og gömlum rangæskum
ættum og átti hann mikinn frænd-
garð í sýslunni. Meðal föðurbræðra
hans voru bændurnir Guðjón og Ei-
ríkur í Ási í Ásahreppi sem báðir
koma við sögu í þessu riti. Anna
móðir hans var frá Miðhúsum í
Hvolhreppi af Hvamms- og
Víkingslækjarætt.
Ein frásögn um Ingólf á ung-
lingsárum hans hefur varðveist.
Ágúst á Hofi var eitt sinn að ræða
við Andrés Kristjánsson ritstjóra
um ferðir sínar vegna mæðiveik-
innar um lágsveitir Rangárvalla-
sýslu og sagði Ágúst í samtalinu að
margir hefðu haft þar á orði „at-
fylgi stráksins frá Bóluhjáleigu“ við
að stífla Djúpós og fleiri vötn.
Andrés minntist orða hans svo:
„Þeir slógu saman kistu mikla úr
traustum viði til þess að sökkva í
ósinn og hófu að aka í það
jarðhnausum á kerrum af miklum
móð. Strákurinn frá Bjóluhjáleigu
var þar kúskur og þegar baráttan
harðnaði færðist hann allur í
aukana og þeim tókst að sökkva
kerinu. Ágúst hafði það eftir mönn-
um þar að kapp og atorka piltsins
frá Bjóluhjáleigu hafi sýnt Rang-
æingum þá þegar, hvað bjó í Ingólfi
Jónssyni, þótt að hann væri þá að-
eins nýfermdur. Ágústi fannst Ing-
ólfur dæmigerður Rangæingur.
Þeir eru tápmikið fólk og traust-
legt, heldur þungbúið í fasi og
framkomu, kemur ekki umsvifa-
laust upp í fangið á manni.“
Að unglingsárum loknum vildi
Ingólfur komast til mennta og kom
til hugar að fara í Hvítárbakka-
skóla í Borgarfirði. Sá hængur var
á að foreldrar hans gátu ekki styrkt
hann fjárhagslega til að komast í
skólann. Góð ráð voru dýr en Ing-
ólfur dó ekki ráðalaus. Hann vissi
af bónda á Ytri-Hól í
Vestur-Landeyjum sem kallaður
var Jónas ríki og afréð
að ganga á fund hans og
falast eftir láni fyrir
skólavistinni. Eitthvað
hefur Jónasi litist vel á
Ingólf, kannski hefur
hann séð til hans við við
Djúpósfyrirhleðsuna.
Hann féllst á að lána
honum 3.000 krónur.
Ingólfur stundaði nám
í Hvítárbakkaskóla í tvo vetur og er
augljóst af endurminningum hans
að námsdvölin varð honum eftir-
minnileg og einkum kennarar hans
í bóklegum greinum. Þeir voru
Lúðvíg Guðmundsson skólastjóri,
síðar skólastjóri á Ísafirði og stofn-
andi Handíða- og mynd-
listarskólans í Reykjavík, mikill
eldhugi og hugsjónamaður, Krist-
inn E. Andrésson, bókmenntafræð-
ingur og rithöfundur, síðar kennd-
ur við Mál og menningu, og Ólafur
Þ. Kristjánsson, síðar skólastjóri
Flensborgarskóla og höfundur
kennslubóka í sögu. Á Hvítárbakka
fékk Ingólfur köllun til að vinna
landi sínu og þjóð gagn, eins og
hann sagði í bréfi til bróður síns, og
var eftir það leitandi maður í pólitík
og opinn fyrir straumum og stefn-
um.
Eftir skólavistina var Ingólfur
um tíma í Noregi, einnig sjómaður
á tveimur vertíðum í Vestmanna-
eyjum og um tíma vann hann á eyr-
inni í Reykjavík. Þetta var á
kreppuárunum og mun Ingólfur
hafa orðið nokkuð snortinn af rót-
tækri verkalýðsbaráttu. Gunnar B.
Guðmundsson, fræðimaður og
bóndi frá Heiðarbrún í Holta-
hreppi, sagði löngu síðar í grein um
Ingólf að sú frétt hefði borist upp á
land að í 1. maí-göngu í Vest-
mannaeyjum hefði Ingólfur ekki
einungis verið í göngu kommúnista
heldur gengið þar í fylkingarbrjósti
og borið rauðan fána:
„Ingólfur var orðinn kommúnisti
og þótti sumum þetta talsverður
galli á annars góðum dreng.“
Og enn fremur:
„Á kaupfélagsárum Ingólfs á
Rauðalæk höfðu vegavinnumenn
stundum tjaldbúðir sínar á flötinni
neðan við fossinn og kaupfélags-
húsið. Í hádeginu kom Ingólfur
stundum hlaupandi til þeirra, færði
þeim Verklýðsblaðið (sem var for-
veri Þjóðviljans) og sagði þá m.a.
við vegavinnumennina: „Þið fáið
ekki nóg laun fyrir ykkar vinnu.
Ykkur ber að fá hærra kaup.““
Helgi Hannesson kaupfélags-
stjóri á Rauðalæk sagði að Ingólfur
hefði fyrsta vorið sem hann vann
hjá honum lesið Rauðu stjörnuna
og Sovétvininn, tvö tímarit ís-
lenskra kommúnista og skráð sig á
biðlista um komast í sendinefnd til
Sovétríkjanna. Síðar á Rauðalækj-
arárunum gerðist hann hins vegar
liðtækur Framsóknarmaður, eins
og hann átti kyn til, og sótti flokks-
þing Framsóknarflokksins 1933.
Helgi, sem ekki lá gott orð til Ing-
ólfs, bætti við:
„En nú tók kappinn skjótum
sinnaskiptum. Haustið 1934 var
hann allt í einu orðinn harðsnúinn
Sjálfstæðisgarpur …“
Gunnar frá Heiðarbrún velti því
fyrir sér í grein sinni af hverju Ing-
ólfur snerist til liðs við Sjálfstæðis-
flokkinn:
„Á þessum árum (1933-1937) áttu
sjálfstæðismenn báða þingmenn
Rangæinga. Annar þeirra var Jón
Ólafsson bankastjóri í Reykjavík,
frá Sumarliðabæ. Systir Jóns var
Guðlaug húsfreyja á Árbæ í Holt-
um og fylgdi hún bróður sínum í
pólitíkinni … Svo er sagt, að
nokkru eftir að Ingólfur gerðist
búðardrengur á Rauðalæk hafi
Guðlaug verið þar á ferð og virt
Ingólf fyrir sér. Hafi henni virst
maðurinn hinn mannvænlegasti,
álitið hann æskilegan tengdason og
jafnframt „séð“ í honum alþing-
ismanninn … Stundum þurfti að
fara kaupstaðarferðir frá Árbæ og
niður að Rauðalæk og á Guðlaug
gjarnan að hafa sent Evu dóttur
sína í þær ferðir og látið hana fara
eina og leiddi það til kynna þeirra
Ingólfs. Það var því hald sumra, að
það hafi verið hún Guðlaug á Árbæ
sem hafi verið hinn mikli áhrifa-
valdur í pólitískri niðurstöðu Ing-
ólfs Jónssonar. Það gerðist svo allt
um svipað leyti, að Ingólfur og Eva
ganga í gæfuríkt og farsælt hjóna-
band, [og] hann gengur í Sjálfstæð-
isflokkinn.“
Klofningur á Rauðalæk
Það var árið 1932 sem Ingólfur
réðist til starfa hjá frænda sínum,
Helga Hannessyni á Rauðalæk, og
vann þar næstu árin, þó ekki sam-
fellt. Um tíma fór hann norður á
Akureyri og vann þar hjá KEA
undir handarjaðri Vilhjálms Þór
kaupfélagsstjóra sem hann bar vel
söguna og var hrifinn af.
Þeir frændurnir Helgi á Rauða-
læk og Ingólfur áttu hins vegar lítt
skap saman. Báðir voru metnaðar-
fullir og ráðríkir og kom fljótlega
upp ágreiningur milli þeirra um
hvernig ætti að reka kaupfélag. Er
sá ágreiningur rakinn í kaflanum
um Kaupfélag Rangæinga á Rauða-
læk. Árið 1934 varð eins konar
stjórnarbylting í kaupfélaginu og
komust sjálfstæðismenn í meiri-
hluta í stjórninni. Helgi Hannesson
var ekki í vafa um að Ingólfur Jóns-
son stæði þar á bak við og hygðist
sjálfur komast í stól kaupfélags-
stjóra. Lauk þeim sviptingum með
því að Helgi náði aftur meirihluta í
stjórninni, eins og áður hefur verið
rakið, og hélt naumlega kaupfélag-
inu. En þar með var ágreiningurinn
orðinn að klofningi. Úr Kaupfélagi
Rangæinga gengu allmargir félags-
menn, þeirra á meðal stjórnar-
mennirnir Gunnar Runólfsson á
Syðri-Rauðalæk og Sigurjón Sig-
urðsson í Raftholti í Holtum, sem
sögðu af sér, og Haraldur Hall-
dórsson á Efri-Rauðalæk, annar
endurskoðandi félagsins.
Að sögn Ingólfs komu þessir þrír
menn ásamt hinum aldna bænda-
höfðingja, Guðmundi Þorbjarnar-
syni á Stóra-Hofi á Rangárvöllum,
að máli við hann og báðu hann að
taka að sér stjórn á nýju kaupfélagi
sem þeir hugðust stofna í sýslunni.
Við völd í landinu var þegar þetta
var stjórn hinna vinnandi stétta,
eins og hún var kölluð, eða sam-
steypustjórn Framsóknarflokks og
Alþýðuflokks undir forsæti Her-
manns Jónassonar. Stjórnin beitti
róttækum úrræðum og hafði áætl-
unarbúskap á stefnuskrá sinni.
Öldur risu hátt um hana og hún var
eitur i beinum einkaframtaks-
manna í Sjálfstæðisflokknum. Í
Rangárþingi voru margir efnaðir
og íhaldssamir bændur sem féll illa
að kaupfélögin tvö í sýslunni, sem
réðu lögum og lofum í allri verslun,
væru í höndum framsóknarmanna.
Þeir fylgdu Sjálfstæðisflokknum að
málum og svo virðist sem meirihluti
kjósenda í sýslunni hafi einnig gert
það því að þingmenn hennar báðir,
þeir Jón Ólafsson og Pétur Magn-
ússon, voru úr þeim flokki. Helgi
Hannesson segir sögu af ekkju
nokkurri og á þar líklega við Guð-
laugu Ólafsdóttur á Árbæ, systur
Jóns þingmanns, og tilvonandi
tengdamóður Ingólfs:
„Um þessar mundir bjó í sveit-
inni myndarleg roskin ekkja með
börnum sínum, dugnaðarforkur,
sjálfstæðishetja og góðkunningi
minn. Hún kom oft að Rauðalæk og
talaði margt við mig. Einu sinni
man ég að hún mælti þessi orð: „Þú
ættir nú, Helgi, að segja skilið við
bönnvaðan Framsóknarflokkinn,
koma til okkar og taka svo við af
Jóni.“ Hún meinti Jón Ólafsson
bankastjóra og þingmann Rang-
æinga. Ég tel víst að sú góða kona
hafi sagt lík eða sömu orð við Ingólf
búðarmann. Enda beit hann á agnið
og hlaut mikla umbun fyrir …“
Fyrir utan þá fjóra sem að fram-
an eru nefndir segir Ingólfur í ævi-
minningum sínum að margir aðrir
góðbændur í héraði hafi unnið að
stofnun nýs kaupfélags og brátt
skapast góð samstaða um það.
Fyrirferðarmikill Sunnlendingur
Bókarkafli | Í ritverkinu Samvinna á Suðurlandi
rekur sagnfræðingurinn Guðjón Friðriksson sögu
samvinnufélaga á Suðurlandi. Rakin er saga
kaupfélaga og annarra samvinnufyrirtækja í
Árnessýslu, Rangárvallasýslu, Vestur-Skafta-
fellssýslu og Vestmannaeyjum.
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið/Geir G. Zoega
Fyrirferð Ingólfur Jónsson vakti sem ungur maður athygli fyrir kapp og atorku við gerð Djúpósstíflunnar 1923.
Rangæingur Ingólfur Jónsson frá
Bóluhjáleigu í Djúpárhreppi.