Morgunblaðið - 29.03.2021, Page 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 29. MARS 2021
Í kaflanum sem hér fer á eftir ræð-
ir Hildur við Guðríði Gísladóttur
(1651-1707), sem gift var Þórði Þor-
lákssyni, biskup frá 1674 til 1697.
Ekki aðeins eru ort ljóð til þín,
mér liggur við að segja ljóðabálkar,
heldur ert þú sú eina af biskups-
frúnum fyrir sunnan sem fær mál-
aða mynd af sér. Hvernig tilfinning
er að vera á mynd? Er þetta eins
og að hafa verið tvöfölduð? Er það
eins og fyrir nútímamanneskju að
sjá sjálfa sig í sjónvarpsupptöku í
fyrsta sinn? Sjá sig stadda annars
staðar og á öðrum tíma en í raun-
tíma? Nú geta allir séð þig þarna á
veggnum jafnvel þótt þú sjálf sért
alls ekki í kirkjunni, þar sem mynd-
in hangir. Ég blaðra svona án þess
að treysta því að nokkur svör fáist.
Hvernig dettur þér í hug að ég
viti hvernig er að
sjá sjálfa sig í
sjónvarpi? segir
Guðríður, sem er
þá mætt til leiks
og getur ekki
stillt sig um að
brosa að mér.
Það eru allir á
hreyfingu í ykkar
myndum, er það
ekki? Og svo
hverfur mann-
eskjan eins og
þegar einhver
labbar burt en
myndin heldur
áfram að vera.
Ég sit þó snyrti-
lega kyrr í
rammanum. En
ég held að fólk gangi betur um þar
sem myndin hangir, eins og ég geti
líka séð það og fylgst með því.
Þið Guðrún Björnsdóttir,
afasystir þín, segi ég, skerið ykkur
svolítið úr hópnum því þið eruð af-
komendur Ara, en ekki Björns. Það
er í gegnum föður þinn, sem er
mesti, ef ekki eini, ræktunarfröm-
uður sautjándu aldarinnar, fjöl-
menntaður með þekkingu á jarðvís-
indum og almennt kallaður
Vísi-Gísli. Þið flytjið suður að
Hlíðarenda í Fljótshlíð á æskuslóðir
Þrúðar móður þinnar og bráðlega
tekur hann við sýslumannsembætt-
inu þar. Það hlýtur að hafa verið
meiri háttar ferðalag á þessum tíma
fyrir fjölskyldu með búslóð, því allt-
af er eitthvað sem erfitt er að selja
á uppboðum því menn vilja ekki
skilja það við sig og svo fatnaður.
Þið eruð þrjú börnin, tveir eldri
bræður og þú.
Eina skynsemin, segir hún, var
að fara með byggðum þótt Sprengi-
sandsleiðin sé enn notuð um há-
sumartímann en það þykir hættu-
spil og vitlegra að fara norður fyrir
og inn í Eyjafjörð.
Gísli hefur þá stefnt á fæðingar-
stað sinn Munkaþverá, hvílt fólkið
sitt þar, og þið svo farið Kjöl, býst
ég við.
Ég er sjö ára, svarar Guðríður,
þegar móðir mín deyr og Sesselja
amma sér um uppeldi okkar eftir
það. Faðir minn er mikill höfðingi,
glaður og kurteis í fasi og tali.
Hann hefur lært erlendis og ferðað-
ist um þegar hann var yngri og
þekkir fleiri lönd og kann meiri
sögur en nokkur annar og þreytist
aldrei á að lýsa þeim miklu bygg-
ingum og fögru görðum sem hann
sá með blómum og nytjajurtum.
Mannsefnið þitt, segi ég, er Þórð-
ur Þorláksson, biskupssonur að
norðan sem hefur fyrir nokkrum
árum fengið vonarbréf fyrir Skál-
holti, fyrstur allra fyrir biskups-
embætti. Hvernig atvikast það að
þið náið saman?
Þórður þekkir föður minn vel,
segir Guðríður, hann hafði í utan-
ferðum sínum farið um Belgíu og
Holland og ekkert líklegra en þeir
yrðu vinir því faðir minn dvaldi á
þessum slóðum og þeir ræða enda-
laust um sameiginlega upplifun sem
fáir aðrir hafa. Svo eru fjölskyldu-
tengsl því móðursystir mín, Gróa,
giftist Gísla Hólabiskupi, bróður
Þórðar, en hún lést ung. Þórður
hefur bú hjá okkur fyrsta veturinn
sem hann er fyrir sunnan, það er
áður en Brynjólfur andast. Þórður
er fjórtán árum eldri, en ég þekkti
hann samt mæta vel. Hann spyr
föður minn, hvort hann megi leita
tryggða við mig. Notið þið ennþá
þetta orðalag að leita tryggða? Mér
finnst það fallegt. Þetta hefur þó
alltaf einhvern veginn legið í loftinu
eins og búið sé að ákveða það á
æðri stöðum. Brúðkaupið er haldið
sumarið eftir heima á Hlíðarenda.
Þú ert þá orðin 23 ára.
Það er ákveðið að halda veisluna
í þinglok og bjóða flestum stór-
mennum landsins því það er ekki
nema dagsreið frá Þingvöllum í
Fljótshlíðina. En það hefur veru-
lega fækkað konum sem sækja Al-
þingi með mönnum sínum eftir að
hætt er að selja vörur og setja upp
markað þar og íþróttir og allar
skemmtanir hafa lagst af, svo það
er dálítið áhyggjuefni að finna
stúlkur í heimahéraði svo hægt sé
að halda uppi dansi. Boðið er
rausnarlegt og sagt hafa verið okk-
ur til sóma. Ég hef gaman af því að
vera tekin háalvarlega þennan dag
og kölluð hinn besti kvenkostur
sem völ er á, eðla höfðings jómfrú
og göfug matróna. En ég skil líka
að nú er æskunni lokið og alvara
lífsins að taka við.
Brúðkaup heldra fólks, eins og
ykkar, eru með stærstu og minnis-
verðustu atburðum og eiga sér
djúpar rætur í menningu þjóð-
arinnar, segi ég.
Vanalega standa stórveislur í
fimm daga, segir hún. Fyrsti dag-
urinn fer í að koma sér á staðinn,
þann dag er fólk að safnast saman,
tjalda og spjalla og hvíla sig eftir
langa ferð. Undir kvöld er svo
brúðgumareiðin. Það er skrautreið
frá tjaldborginni sem búið er að
reisa nokkuð frá bæ og riðið heim.
Tveir og tveir ríða samhliða, fyrst
ungir menn og ógiftir, og á eftir
þeim koma bændur. Þessir mynda
svo heiðursvörð heim að bæjar-
dyrum sem embættismenn og
heldri bændur ríða í gegnum og
síðastur kemur biskupinn ef hann
er viðstaddur. Á hlaðinu taka hús-
ráðandi og brúðgumi á móti gest-
unum með skálaræðu og bjóða alla
velkomna og nefna með nafni og
talað er hátt og snjallt svo vel heyr-
ist.
Meðan karlmennirnir heilsast
hafa konurnar safnast saman heima
í stofu. Þar er þeim borin hressing
og hlutverk þeirra er lítið annað en
að snyrta sig, spjalla og hvílast eftir
ferðalagið. Þær þurfa hvorki að
sinna hestum né tjalda, allt það um-
stang taka karlmennirnir á sig.
Næsta dag snúast hlutverkin dá-
lítið við. Þá er farin brúðarganga og
gengið til kirkju með nokkuð líku
sniði og brúðgumareiðin kvöldið áð-
ur hvað varðar mannvirðingar.
Áður hafa konur og karlar heilsast,
sumir með handabandi sem kunna
það, aðrir með kossi sem þekkjast
vel, og þetta getur tekið langan
tíma ef fjölmenni er.
Í brúðargöngunni fara fremst
ógiftar konur eða stúlkur, tvær og
tvær saman, þær sem yngstar eru
og hafa minnsta mannvirðingu.
Næst koma giftar konur, og svo
þær sem tignari eru og nákomnari
brúðhjónunum. Ég geng svo síðast,
og tveir brúðarsveinar leiða mig.
Undir göngunni kveina ógiftu stúlk-
urnar hástöfum yfir að missa mig
úr sínum glaða hópi en giftu kon-
urnar hvetja mig áfram og bjóða
mig glaðlega velkomna í sinn virðu-
lega flokk og svo kallast hóparnir á
og verður oft úr þessu hin besta
skemmtun. Brúðarganga er gengin
mjög hægt úr bæ í kirkju og það er
rætt um hvort rétt sé að syngja
einhverja sálma, eins og stundum
er gert, en mér finnst það of
drungalegt og vil hafa gönguna
fjörlegri. Allt er þó gert í samráði
við siðamann sem hefur alræðis-
vald. Hann tekur á móti mér við
kirkjudyrnar og leiðir mig inn í
kórinn og setur mig í hjónastólinn
hjá brúðgumanum. Þá gengur fram
talsmaður hans og hefur upp ræðu
við svaramann minn og mælir til
eiginorðs fyrir hönd brúðgumans
og lýsir kaupmálanum. Þá svarar
svaramaður minn og játar kaup-
unum. Svo flytur presturinn bless-
unarorðin yfir okkur hjónaefn-
unum. Þegar gengið er úr kirkju er
aftur genginn brúðargangur með
sömu skipan og fyrr til bæjar og
stofu. Ganga konur þá til brúðar-
hússins en karlar til stofu. Vígslan
sjálf fer fram á sunnudegi hjá okk-
ur en stundum er hún á laugardag.
Svo er enn mikið glens í kringum
brúðarsængina. Konurnar ganga
syngjandi til brúðarhússins þegar
við erum háttuð og hjónaskálin er
borin í sængurhúsið og enn er
sungið og skálin síðan drukkin þar.
Það kvöld eru flestir orðnir vel
drukknir. Alla dagana er verið að
og ef ekki er dansað er kveðið,
sungið eða matast.
Það er spilað á þau hljóðfæri sem
til eru, oftast bæði í kirkjunni og í
brúðargöngunni og líka í stofunni.
Þórður ann tónlist og á lítið orgel
með þýðum tónum og svo annað
ómstríðara og dýpra sem mér er
sagt að sé notað í helgileiksýn-
ingum til að tákna helvíti og kvalir
þess. En fyrir utan orgelspilverkin
eru í okkar brúðkaupi langspil og
fíólín fyrir laglínuna og bumbur
fyrir áslátt.
Mér skilst, segi ég, að stórt atriði
í veislum eins og þessum sé svo að
mæla fyrir minnum. Minnin hafi
verið mörg og textarnir langir. Þau
voru upphaflega drukkin til að
heiðra goð og dísir og eru sögð frá
þeim tíma þegar vínandi var álitinn
guðaveig sem bera átti virðingu
fyrir. Það þótti viturlegt að mæra
goð og góða vætti og biðja sér
blessunar í heiðni en eftir að landið
var kristnað og búið að kasta goð-
unum í fossa er heilögum mönnum,
Kristi, drottni og Maríu mey
drukkið til með viðeigandi for-
málum. Enn lifir ómur af þessum
sið þegar við í dag syngjum Fóstur-
landsins Freyja á þorrablótum.
Eru þau enn við lýði? spyr Guð-
ríður.
Að nafninu til, segi ég, en ekki í
alvöru. Vetrarblótin eru samt hug-
blær af eftirsjá eftir fornu stórveisl-
unum.
Ræðurnar sem fylgja minnunum,
segir hún, eru einnig til að halda
drykkjunni með skikk og innan
banda svo allir hafi gaman af og
vandræði hljótist ekki af óhófi.
Minnin taka drjúgan tíma og mest
af því fer fram meðan fólk situr
undir borðum. Eftir að búið er að
leiða gestina til borðs er fyrsti rétt-
urinn borinn fram. Faðir minn vill
hafa hvannablöð í soðsúpunni til að
fá svolitla beiskjukennd til að vega
upp á móti sætunni í hunangsmið-
inum sem er borinn fram milli
fyrstu réttanna. Annar rétturinn er
léttreyktur vatnasilungur og þetta
nægði til að metta fólkið nógsam-
lega fyrir heilagsandaminnið og vel-
komanda minnið sem eru flutt með
miklum og löngum formálum. Það
gefur líka þjónustunum nægan tíma
til að undirbúa steikina. Það reynir
oft mikið á siðameistarann. Það
þarf að stýra stórveislum af festu.
Ég skil það þannig, segi ég, að í
raun hafi verið skipulögð dagskrá
alla dagana sem hefst með heilsun
og brúðgumareiðinni fyrsta kvöld-
ið og endar svo með vítavísunum
þegar haldið er heim á fimmta
degi. Þær lifa lengi þótt þær séu
leirburður mest allt en þóttu
fyndnar því þær voru persónu-
legar.
Þórður kom með gömlu
drykkjarhornin úr Skálholti, segir
Guðríður. Mestu fyrirmennirnir
skála hátíðlega úr svörtum nauts-
hornum sem tilheyrt hafa norskum
aðalsmönnum og líka úr snúnu
hrútshornunum sem ævinlega vekja
kátínu og svo öðrum minni sem öll
eru silfurslegin svo hægara sé að
drekka úr þeim. Aðrir fá bikara eða
skál er látin ganga þegar margt er.
Alltaf er mikið sungið í veislum eins
og þessum. Gestirnir taka þátt í öll-
um athöfnum annað hvort með því
að syngja slæmurnar með vikivök-
unum sem allir kunna enda for-
söngvari og tekið upp eftir honum,
eða menn flytja vísur sem eru
samdar jafnóðum og aðrar hafðar
upp eftir minni.
Hvernig tilfinning er að vera á mynd?
Bókarkafli Í bókatvennunni Hvað er svona merkilegt við það að vera biskupsfrú I og II rekur Hildur Hákonardóttir æviatriði biskupsmatróna
Skálholtsstaðar allt fram til þess er jarðeigandinn og stórhöfðinginn Valgerður Jónsdóttir yfirgaf Skálholt snemma á 19. öld. Hildur nýtir sér
samtalsformið til að rekja söguna, tekur löngu gengnar fyrirkonur tali og fær þær til að segja sér sér sögu sína og um leið samtíma síns.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Samtal Hildur Hákonardóttir tekur biskupsfrúr fyrri alda tali í bókatvennu sinni og fær þær til að lýsa lífi sínu.
Matróna Guðríður Gísladóttir og Þórður Þorláksson biskup, maður hennar.