Morgunblaðið - 29.05.2021, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. MAÍ 2021
Úlpuveður Sumarið er víst komið, en samt ekki alveg. Þessi Skagakona fór
nýverið í sumarlega göngu með fram ströndinni á Akranesi, rétt klædd.
Kristinn
Starf umboðsmanns
Alþingis var auglýst
laust til umsóknar fyrir
nokkru. Fjórar um-
sóknir bárust og fjöl-
miðlar greindu að sjálf-
sögðu frá því.
Eftirfarandi fyrir-
sagnir voru þá meðal
þeirra sem hægt var að
velja um:
Fjögur sóttu um
starf umboðsmanns Alþingis
Fjórar sóttu um starf umboðs-
manns Alþingis
Fjórir sóttu um starf umboðs-
manns Alþingis
Væntanlega eru flestir lesendur
sammála um að þessar fyrirsagnir
séu ekki jafngildar. Flestir myndu
væntanlega skilja fyrstu fyrirsögn-
ina (Fjögur sóttu …) þannig að verið
væri að segja að umsækjendahóp-
urinn hefði verið blandaður. Hún
væri þess vegna út í hött ef síðan
kæmi t.d. í ljós í fréttinni að umsækj-
endur hefðu allir verið konur. Á sama
hátt felur önnur fyrirsögnin (Fjórar
sóttu …) í sér að umsækjendur hafi
allir verið konur og hún væri villandi
ef síðan segði t.d. í fréttinni að hópur
umsækjenda hefði verið blandaður.
Þriðja fyrirsögnin (Fjórir sóttu …)
gæti á svipaðan hátt merkt að allir
umsækjendur hefðu verið karlar. En
hún þarf ekki að merkja það. Fyrir-
sögn af þessu tagi væri líka eðlileg ef
bara væri verið að nefna fjölda um-
sækjenda, t.d. vegna þess að ekkert
annað væri vitað um hópinn eða þá
vegna þess að fréttamaðurinn væri
bara að draga það að gefa nánari
upplýsingar um umsækjendur.
Nú vill svo til að í frétt á mbl.is 29.
mars sl. var einmitt notuð fyrir-
sögnin Fjórir sóttu um starf umboðs-
manns Alþingis. Með því var ekki
verið að segja að allir
umsækjendur hefðu
verið karlar, aðeins
segja frá fjölda um-
sókna. Í fréttinni sjálfri
var hins vegar sagt
nánar frá umsækj-
endum og þá var það
gert á þennan hátt:
Fjögur gáfu kost á sér í
embætti umboðsmanns
Alþingis og síðan voru
þau talin upp, þrír karl-
ar og ein kona.
Það sem nú var rakið
varpar nokkru ljósi á verkaskiptingu
kynjanna í íslensku máli, en í fram-
haldi af nýlegri umræðu um kyn hér í
Morgunblaðinu og víðar er ástæða til
að lýsa henni dálítið nánar til skýr-
ingar. Í íslenskum mállýsingum er
jafnan sagt frá því að í málinu séu
þrjú kyn, karlkyn, kvenkyn og
hvorugkyn. Þetta komi annars vegar
fram í því að nafnorð séu ýmist karl-
kyns, kvenkyns eða hvorugkyns og
hins vegar í því að lýsingarorð, tölu-
orð og fornöfn beygist í kynjum. Kyn
orða sem beygjast í kynjum getur þá
lagað sig að kyni nafnorða sem þau
eiga við, sbr. tveir (kk.) pennar (kk.),
tvær (kvk.) bækur (kvk.), þrjú (hk.)
blöð (hk.) o.s.frv. Þetta kynja-
samræmi kemur líka fram í persónu-
fornöfnum sem eiga við nafnorðin,
sbr. penninn … hann (kk.), bókin …
hún (kvk.), blaðið … það (hk.).
En málið er ekki alveg svona ein-
falt eins og sjá má ef eftirfarandi
dæmi eru borin saman:
Forsætisráðherra stýrir fundum
ríkisstjórnar, enda er hann sá ráð-
herra sem …
Forsætisráðherra kom á fundinn,
enda hefur hún mikinn áhuga á …
Fyrra dæmið gæti verið tekið úr
stjórnarskránni. Þar er málfræði-
legt samræmi milli kynsins á for-
nafninu hann og málfræðilega kyns-
ins á nafnorðinu forsætisráðherra.
Þetta er almennt ákvæði, ekki vísað í
neinn tiltekinn einstakling og þá er
þetta eðlilegt mál. Í seinna dæminu
er hins vegar alveg eðlilegt að nota
fornafnið hún ef verið er að vísa til
ákveðinnar persónu sem er kona,
eins og forsætisráðherra Íslands er
núna. Til aðgreiningar frá því mál-
fræðilega kyni sem lýst er hér fram-
ar er stundum talað um líffræðilegt
kyn í þessu sambandi (eða eðliskyn
eða raunkyn) en kannski væri skýr-
ara að tala um vísandi kyn vegna
þess að það felur jafnan í sér að vísað
er til tiltekinna einstaklinga í sam-
hengi af þessu tagi.
En hvernig tengist þetta áður-
nefndri frétt um umboðsmann Al-
þingis? Jú, tengslin eru þau að hvor-
ugkynið fjögur í Fjögur sóttu … og
kvenkynið fjórar í Fjórar sóttu …
hlýtur að vera vísandi, þ.e. það vísar í
líffræðilega kynjasamsetningu hóps-
ins. Þess vegna myndi það t.d. koma
alveg flatt upp á okkur ef fyrirsögn
fréttar væri Fjögur sóttu um starf
umboðsmanns Alþingis og síðan
kæmi fram í fréttinni að allir um-
sækjendur hefðu verið konur, eins og
bent var á hér framar. Hvorugkynið
er sem sé ekki kynhlutlaust í þessu
samhengi heldur vísandi, hlýtur að
vísa í blandaðan hóp. Karlkynið fjórir
getur líka verið vísandi í þessu sam-
hengi, þ.e. vísað til þess að allir um-
sækjendur hafi verið karlar og það
kæmi þá fram í fréttinni. En það get-
ur líka verið kynhlutlaust og aðeins
átt við fjöldann – eins og reyndar var
raunin í fyrirsögninni í mbl.is sem
sagt var frá hér framar.
Ástæðan fyrir þessum mun er sú
að málfræðilegt karlkyn er hlutlaust
eða sjálfgefið þegar um er að ræða
töluorð, óákveðin fornöfn eða lýsing-
arorð sem ekki laga sig að neinu til-
teknu nafnorði og vísa ekki heldur í
tiltekna einstaklinga. Hvort sem
okkur líkar betur eða verr kemur
þetta víða fram í málinu, t.d. í orða-
tiltækjum og málsháttum (Margur
(kk.) verður af aurum api, Þjóð veit
þá þrír (kk.) vita), líka þegar talað er
um hópa fólks eins og ríkir (kk.), fá-
tækir (kk.), aldraðir (kk.) og sömu-
leiðis þegar við teljum upphátt (til
dæmis í leikjum) án þess að við séum
að telja nokkuð sérstakt (einn, tveir,
þrír, fjórir …) o.s.frv. Í engu þessara
dæma sem hér voru talin laga orðin
(töluorðin, fornöfnin, lýsingar-
orðin …) sig að neinu sérstöku orði í
kyni og þau vísa ekki heldur í tiltek-
inn hóp með ákveðinni kynja-
samsetningu þótt þau standi öll í
málfræðilegu karlkyni. Þau hafa
bara almenna, kynhlutlausa merk-
ingu. Þess vegna myndi það ekki
þjóna neinum tilgangi, t.d. í nafni
jafnréttis, að reyna t.d. að setja hvor-
ugkynsmyndir orðanna í staðinn,
enda gengur það yfirleitt alls ekki.
Munurinn á kynhlutlausri al-
mennri merkingu og vísandi merk-
ingu kemur líka skýrt fram ef við
berum saman dæmi eins og Allir
græða á verðbólgunni annars vegar
og dæmi eins og Þið græðið öll á
verðbólgunni. Í fyrra dæminu hefur
karlkynið allir kynhlutlausa merk-
ingu í almennri staðhæfingu en í því
síðara vísar hvorugkynið öll í þann
hóp sem verið er að ávarpa og geng-
ur því aðeins að hópurinn sé bland-
aður. Við slíkar aðstæður væri auð-
vitað óeðlilegt að nota karlkynið.
En er þetta ekki bara málvenja
sem einfalt er að breyta eins og ýms-
um öðrum venjum? Svarið er nei,
þetta er hluti af málfræðilegu kerfi
sem síast inn í okkur þegar við til-
einkum okkur málið. Það væri óráð
að ráðast á einhvern anga af þessu
kerfi og ætla sér að breyta honum
„með handafli“, eins og það er stund-
um orðað. Þess vegna hljómar það
einkennilega í eyrum margra,
kannski flestra, þegar sagt er – eða
skrifað – í fjölmiðlum Þrjú greindust
með kórónuveiruna á Keflavíkur-
flugvelli í gær og síðan er ekkert sagt
meira um smitberana. Í frásögnum
af kórónuveirusmitum á landamær-
unum er nefnilega bara verið að
nefna tölu og ekki verið að vísa í til-
tekinn blandaðan hóp. Í slíkum frétt-
um hljómar hvorugkynið þrjú ein-
kennilega í eyrum margra vegna
þess að hvorugkynið þrjú er í eðli
sínu vísandi í samhengi af þessu tagi
og ekki hlutlaust, eins og þegar var
lýst í umræðu um starf umboðs-
manns Alþingis hér framar. Þess
vegna væri fréttin Þrjú greindust …
beinlínis ósönn ef það skyldi nú koma
í ljós við nánari athugun síðar að ein-
göngu hefði verið um konur að ræða.
Svo blasir líka við að í raun og veru
er ekki hægt að halda hvorugkyninu
til streitu í fréttum af þessu tagi –
enginn myndi sætta sig við að sagt
væri Eitt greindist með kórónuveir-
una … ef bara væri verið að nefna
tölu smitaðra, en þar er karlkynið
einn augljóslega eðlilegt (Einn
greindist …).
Á svipaðan hátt kemur það illa við
marga þegar sagt er í auglýsingu um
einhverja fundi eða mannfagnaði Öll
velkomin í stað hins hlutlausa og
venjulega Allir velkomnir. Vegna
hins vísandi eðlis hvorugkynsins vek-
ur öll hér spurningu á borð við Öll
hver? í huga margra. Hvaða hóp er
átt við? Þetta getur meira að segja
hljómað útilokandi fyrir einhverja:
Er víst að ég sé hluti af þessum til-
tekna hóp sem verið er að vísa til?
Eftir Höskuld
Þráinsson »Kyn orða sem beygj-
ast í kynjum getur
þá lagað sig að kyni
nafnorða sem þau eiga
við
Höskuldur Þráinsson
Höfundur er fyrrverandi prófessor í
íslensku nútímamáli.
Umboðsmaður Alþingis og verkaskipting kynjanna
Einn af mælikvörð-
um á gæði samfélags
er að fólk fái að eldast
með reisn, hafi greiðan
aðgang að þeirri þjón-
ustu sem það þarf en
fái að halda sjálfstæði
sínu eins lengi og
mögulega er unnt.
Árið 2016 samdi rík-
ið í fyrsta sinn með
heildstæðum hætti um
rekstur og þjónustu hjúkrunarheim-
ila. Þetta var mikið framfaraskref og
sýnir skýran vilja Sjálfstæðisflokks-
ins til að standa myndarlega að þess-
um málum.
Samningurinn rennur út í lok árs
og óvíst um framhaldið, eins og raun-
ar á við um fjölmarga samninga rík-
isins við einkaaðila í heilbrigðisgeir-
anum. Starfshópur heilbrigðis-
ráðherra metur halla hjúkrunar-
heimila á árunum 2017-2019 um 3,5
milljarða. Kostnaðurinn mun svo enn
aukast vegna hækkandi launakostn-
aðar og fjölgunar eldri borgara.
Nýtum fjármagnið og tæknina
sem best fyrir eldri borgara
Það er alveg ljóst að þörfin er mik-
il og mikilvægt að fjármagn sem
veitt er í málaflokkinn nýtist sem
best. Ég þreytist seint á því að halda
þeim skoðunum mínum á lofti að
mikilvægast sé að við leggjum til
hliðar pólitískar kreddur og lítum til
þess hvað gagnast þeim sem þiggja
þjónustuna best. Á sömu lund ítreka
ég enn þörfina á að gera greinarmun
á einkavæðingu heilbrigðiskerfisins
og því að einkaaðilar sjái um tiltekna
þjónustu á vegum ríkisins. Í því sam-
hengi má nefna að hjúkrunarheimilið
Grund er elsta starfandi heimili fyrir
aldraða á Íslandi og
hefur alla tíð verið
sjálfseignarstofnun,
rekin af einkaaðilum
með samningi við ríkið
hin síðari ár.
Það er mikið
áhyggjuefni ef rekstr-
arform sem á að stuðla
að betri þjónustu, betri
rekstrarkunnáttu og
þar með betri meðferð
fjármuna verði fórn-
arlamb afvegaleiddar
pólitískrar umræðu
hvort sem það er vísvitandi eða ekki.
Það nefnilega gerist reglulega, árið
2017 gagnrýndi ég á þingi t.a.m.
Björn Leví Gunnarsson, þingmann
Pírata, þegar hann vísvitandi notaði
rangt og villandi orð um einkarekst-
ur. Þar gagnrýndi ég að það sé ótækt
ef við fulltrúar löggjafarvaldsins not-
um villandi orð sem seytla þannig
inn í fjölmiðla og þaðan til fólks og
valda því óþarfa ótta um að einka-
rekstur sé eitthvað annað en hann
er.
Framþróun og nýsköpun í heil-
brigðisþjónustu er mikil, tækifærin
eru óteljandi og það er mikilvægt að
fyrirtæki í velferðarþjónustu fái
tækifæri til að bjóða þá þjónustu en
þar hefur einmitt obbinn af nýj-
ungum komið fram.
Ég vil sjá meiri áherslu á betri
tækni og gervigreind til að auðvelda
fólki lífið auk áherslu á meiri og betri
heimahjúkrun. Flestir eldri borg-
arar vilja einmitt búa á heimilum sín-
um sem lengst. Slíkar áherslur held
ég séu heilladrýgri en að byggja
hjúkrunarrými fyrir alla sem á þurfa
að halda í dag. Í því samhengi vil ég
sérstaklega nefna hina svokölluðu
dönsku leið, „lev og bo“. Þar eiga
íbúarnir rétt á að lifa sem fullgildir
meðlimir í samfélaginu með sveigj-
anleika og frelsi til að velja. Lögð er
áhersla á sjálfræði og að heimilis-
menn séu þátttakendur í ákvarð-
anatökum. Þessi hugmyndafræði er
vissulega til staðar á einhverjum
hjúkrunarheimilum landsins en ég
vildi gjarnan sjá hana víðar.
Gerum fólki kleift að
halda sjálfstæði sem lengst
Önnur leið er að breyta kerfinu á
þann veg að lífeyrisgreiðslur til
þeirra sem búa á hjúkrunarheimilum
renni beint til einstaklinganna í stað
þess að fara í gegn um Trygginga-
stofnun. Auðvitað þarf að tryggja að
allir fái þá þjónustu sem þeir þurfa
en við eigum líka að geta boðið eldri
borgurum að velja hvaða þjónustu
þeir vilja. Þannig getum við stuðlað
að því að fólk haldi sjálfstæði sínu
lengur.
Það eru forréttindi að búa í ríki
þar sem ríkir þverpólitísk sátt um
mikilvægi góðs heilbrigðiskerfis fyr-
ir alla. En við þurfum að gera enn
betur og það er mikilvægt að við höf-
um hagsmuni eldri borgara og ólíkar
þarfir þeirra í huga þegar við tökum
ákvarðanir og lítum til mögulegra
lausna með opnum hug.
Vinnum á vanda
hjúkrunarheimilanna
Eftir Hildur
Sverrisdóttir
Hildur Sverrisdóttir
» Auðvitað þarf að
tryggja að allir fái
þá þjónustu sem þeir
þurfa en við eigum líka
að geta boðið eldri borg-
urum að velja hvaða
þjónustu þeir vilja.
Höfundur er varaþingmaður Sjálf-
stæðisflokksins, aðstoðarmaður ráð-
herra og frambjóðandi í 3.-4. sæti í
prófkjöri Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík.