Morgunblaðið - 24.07.2021, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. JÚLÍ 2021
T
il allrar hamingju fyllist maður stundum bjartsýni á endurnýj-
unarmátt tungumálsins þegar fólk leikur sér með gamalt og nýtt
í bland. Í sumarblíðunni fyrir austan sá ég lokaverkefni um
Hrafnkels sögu þar sem grunnskólanemar höfðu gert kvikmynd
upp úr fyrri hluta sögunnar. Ekkert var til sparað að nota orðfæri sög-
unnar sjálfrar í eft-
irminnilegum leik og áhrifa-
miklum kvikmyndabrellum.
Á gólfinu í sundlauginni á
Egilsstöðum er fólk minnt á
tveggja metra fjarlægð-
armörk að viðbættu stað-
bundnu og vinalegu ávarpi
þar eystra – sem nær þó „að-
eins“ yfir tvö kyn: gæskur og
gæskan.
Hér á landi njótum við
þess að tungumálið býr við
opinberan stuðning á öllum
sviðum. Það gleymist stund-
um að sá stuðningur er ekki
sjálfsagður eins og sjá má
þegar horft er til þess hvern-
ig íslenskunni vegnaði í Vest-
urheimi. Í sumar hafa borist
sorgarfréttir af opinberri
menningarstefnu Kanada-
stjórnarinnar á síðustu öld
gagnvart frumbyggjum
landsins; hvernig börn voru
tekin frá foreldrum sínum og
reynt að ala þau upp í ensku-
mælandi stofnunum ríkisins – með hörmulegum afleiðingum.
Íslenska var daglegt mál fjölda fólks í byggðum Vestur-Íslendinga í Kan-
ada fram eftir 20. öld og sér þess víða stað í örnefnum og mannanöfnum af
íslenskum uppruna. Vel fram yfir seinni heimsstyrjöld fóru messur fram á
íslensku og málið var almennt samskiptamál á götum í bæjum í Nýja-
Íslandi og við fiskveiðar á Winnipeg-vatni. Þess voru dæmi að indjánar og
Úkraínumenn (Gallar eins og Íslendingar nefndu þá) lærðu íslensku. Nýjar
kynslóðir sem uxu úr grasi áttu þó erfitt með að fá næga þjálfun í málinu.
Í manntali í Kanada árið 1931 segjast 82% þeirra tæplega 20 þúsunda
sem telja sig vera af íslenskum uppruna hafa íslensku að móðurmáli. Tíu
árum síðar er sambærileg tala komin niður í 73%. Eftir það hrakar málinu
hraðar í þéttbýli í Manitoba en í dreifbýli. Á þeim svæðum þar sem íslensk-
an var sterkust má þó enn finna íslensk tökuorð um íslenska sérrétti og
frændsemisorð lifa á vörum enskumælandi manna í Manitoba, til dæmis
kleiner, vinarterta, skyr (sker) og amma.
Fjölmargir sem komnir voru á efri ár á seinni hluta síðustu aldar höfðu
þá sögu að segja að þeir hefðu lært íslensku í foreldrahúsum en hún hefði
síðan verið barin úr þeim í skóla þar sem börnum var bannað að tala ís-
lensku við félaga sína til þess að þjálfa þau í ensku. Málið lokaðist því smám
saman inni á heimilum og orðaforðinn takmarkaðist við fjölskyldulíf og per-
sónulegar frásagnir. Opinber umræða fór fram á ensku. Enda þótt margir
hafi lært að lesa á íslensku skrifuðu þeir lítið á því máli og fengu ekki mikla
skipulega þjálfun við málnotkun og málbeitingu.
Þrátt fyrir allan barlóminn hér heima um stöðu íslenskunnar á nýjum
jafnréttistímum er margt sem hægt er að gleðjast yfir þegar kemur að
framhaldslífi okkar gamla máls í nýjum og betri heimi.
„Sér hún upp
koma öðru sinni…“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Landshornamál af Austurlandi á gólfmerk-
ingum í sundlauginni á Egilsstöðum, hönn-
uðum af Bara snilld þar eystra.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
B
eggja vegna Atlantshafs má segja að veiran
og loftslagsmál yfirgnæfi aðrar þjóðfélags-
umræður. Veiruna þarf ekki að skýra, en það
er athyglisvert að í Evrópu, og þá sérstak-
lega í Þýzkalandi og Belgíu, tengja menn nú saman
loftslagsmálin og mikil flóð sem þar hafa orðið og vald-
ið gífurlegri eyðileggingu.
Hið sama hefur gerzt í Bandaríkjunum vegna gífur-
legra skógarelda þar að undanförnu. Þessar náttúru-
hamfarir eru nú óhikað skýrðar með loftslagsbreyt-
ingum eins og heyra mátti á ræðu Johns Kerrys,
fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna og nú
sérstaks erindreka Bidens í loftslagsmálum, í London
fyrir nokkrum dögum.
Því má svo bæta við að síðustu daga hafa borizt frétt-
ir um víðtæka skógarelda í Síberíu og mikil flóð í Kína.
Það er minna um slíkar umræður hér en þær gætu
blossað upp í ljósi þess að loftslagsbreytingar hafa
áhrif á hafstrauma sem aftur hafa áhrif á fiskgengd.
Hingað til hefur ekki verið ástæða til að ætla að veir-
an og viðbrögð við henni yrðu mikið deilumál í kosn-
ingabaráttunni en það kann að vera að breyt-
ast vegna vísbendinga um meiri ágreining
innan ríkisstjórnarinnar en fram hefur komið
um viðbrögð við henni. Við það bætist að sú
bjartsýni sem greip um sig þegar takmark-
anir voru afnumdar reyndist ekki á rökum
reist og enginn veit hvað gerist á þeim vett-
vangi á næstu vikum og mánuðum.
Hitt er ljóst að gagnrýni talsmanna ferðaþjónust-
unnar vegna varnarráðstafana á landamærum er ekki á
rökum reist þar sem veiran lifir góðu lífi um allan heim.
Alla vega má gera ráð fyrir að bæði þessi mál verði
meira til umræðu í kosningabaráttunni en búist var við
og eins gott fyrir frambjóðendur að búa sig vel undir
þær umræður. Ungir kjósendur sérstaklega munu taka
vel eftir orðavali og tóntegund. Þeir eru líklegri en hin-
ir eldri til að taka umræður um loftslagsbreytingar al-
varlega.
En hvað sem líður ágreiningi innan ríkisstjórnar er
alveg ljóst að okkur hefur gengið vel í baráttu við veir-
una, þótt fullur sigur sé ekki unninn. Deilur í kosninga-
baráttunni mega ekki verða til þess að hverfa frá af-
stöðu og aðgerðum sem hafa sýnt jákvæðan árangur.
Stjórnmálaflokkarnir hafa lagt mismunandi áherzlur
á loftslagsmálin en VG augljóslega mest. Hins vegar er
ánægjulegt að fylgjast með viðbrögðum almennra
borgara. Viðbrögð þeirra koma skýrt fram í sölu á raf-
knúnum bílum en sala þeirra hefur aukizt mjög.
Þessi tvö mál geta ruglað meginlínur í hefðbundnum
pólitískum umræðum hér en þar að auki má búast við
að vandamál einstakra flokka í sambandi við val á
frambjóðendum sæki að þeim með ýmsum hætti. Í
þeim efnum er myndin alveg skýr. Sjálfstæðisflokk-
urinn hefur byggt upp lýðræðislegustu aðferð við val
frambjóðenda og það mun skila sér fyrir hann.
Alveg eins og frambjóðendur verða krafðir sagna
um loftslagsmál verða þeir líka spurðir hvað þeir
hefðu viljað gera öðruvísi vegna veirunnar, ef þeir
hefðu viljað fara aðra leið. Og þá dugar enginn inni-
haldslaus orðaflaumur. Þeir verða að tala skýrt.
Fyrrnefnd ræða Johns Kerrys er til marks um að
leiðandi þjóðir í heiminum taka loftslagsbreytingar
mjög alvarlega. Kerry líkti afleiðingum flóðanna í Evr-
ópu við afleiðingar heimsstyrjaldarinnar síðari þegar
stórborgir Evrópu voru rústir einar. Sú samlíking sýn-
ir hvað Biden-stjórnin leggur mikla áherzlu á þetta til-
tekna mál.
Í nóvembermánuði nk. verður ráðstefna haldin á
vegum Sameinuðu þjóðanna í Glasgow í Skotlandi um
loftslagsmál, sem mun áreiðanlega hafa
mikil áhrif á það hvað þjóðir heims gera í
þeim efnum á næstu árum og auka þrýsting
á þær að koma í verk því sem að þeim snýr.
Sá þrýstingur mun líka snúa að okkur.
Eitt af því sem Kerry nefndi í ræðu sinni
var Kína og mikilvægi þess að Kínverjar
standi við sitt. Slíkur þrýstingur frá Bandaríkjunum er
vafalaust viðkvæmt mál í ljósi þess hvernig samskipti
þessara tveggja ríkja hafa þróast.
Það er því ljóst að loftslagsmálin og afleiðingar
þeirra eru að komast í fremstu röð á dagskrá heims-
mála.
Þeir stjórnmálaflokkar sem hingað til hafa lítið sinnt
þessum málaflokki verða nú að breyta um áherzlur og
það verður eftir því tekið hvernig landsfundur Sjálf-
stæðisflokksins tekur á loftslagsmálunum í haust. Að
sýna ekki nýjar áherzlur í þessum málum er eins og að
lýsa því yfir að viðkomandi flokkur sé fortíðarfyrir-
bæri.
Loftslagsmálin og veiran eiga eitt sameiginlegt. Það
er til fólk um allan heim sem lítur svo á að hvort
tveggja sé uppspuni. Þau sjónarmið eru ekki sett fram í
hefðbundnum fjölmiðlum en þau sjást á samfélags-
miðlum hér. En háværust eru þau í Bandaríkjunum.
Það er orðið vandamál um heim allan hvað mikið er
um að dreift sé röngum upplýsingum á miðlum sem
starfa ekki undir sérstakri ritstjórn.
Stjórnvöld um heim allan eru hins vegar farin að
horfast í augu við að tengsl eru á milli loftslagsbreyt-
inga og náttúruhamfara. Og svo vill til að nú eiga
Bandaríkin, Kína og Rússland, hvert um sig, í við-
ureign við víðtæka skógarelda eða flóð.
Kannski eykur það líkur á samstöðu þeirra í milli um
viðbrögð sem duga.
Veiran og loftslagsmál
Skógareldar
og flóð
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Sumar goðsagnir virðast eiga sér
mörg líf. Drengsmálið svokallaða
1921 snerist um það, að Ólafur Frið-
riksson, leiðtogi vinstri arms Alþýðu-
flokksins, hafði tekið með sér frá
Rússlandi ungling, sem talaði rúss-
nesku og þýsku, en Ólafur ætlaði hon-
um að aðstoða sig við samskipti við
hina alþjóðlegu kommúnistahreyf-
ingu. Þegar unglingurinn reyndist
vera með smitandi augnveiki, sem
valdið getur varanlegri blindu, var
hann að læknisráði, en eftir nokkur
átök, sendur úr landi. Pilturinn hét
Nathan Friedmann og hafði misst
föður sinn í rússneska borgarastríð-
inu. Pétur Gunnarsson segir í bókinni
Í fátæktarlandi árið 2007 (bls. 128):
„Nathan, sem var gyðingur og hafði
sest að í Frakklandi, hvarf sporlaust
við innrás Þjóðverja í upphafi heims-
styrjaldarinnar síðari – og hefur nær
örugglega liðið upp um skorsteininn í
einhverjum úttrýmingarbúðum nas-
ista.“ En Pétur Pétursson (þulur og
alþýðufræðimaður) hafði upplýst 21
ári áður í bók um Drengsmálið, að
Nathan hefði látist á sóttarsæng 1938.
Í sjálfsævisögu Árna Bergmanns,
Eitt á ég samt, er önnur goðsögn end-
urtekin í kafla um Halldór Laxness
(bls. 248). „Seinna voru dregin fram
gögn úr skjalasöfnum vestra sem
sýna að bæði amrískir diplómatar og
íslenskir stjórnmálaforingjar leituðu
allra ráða í köldu stríði til að spilla
orðstír og útgáfumöguleikum þess
skaðræðismanns sem þeir töldu Hall-
dór vera.“ Engin slík skjöl eru til.
Einu skjölin eru um það, eins og ég
skýrði frá í bók minni um íslensku
kommúnistahreyfinguna fjórum ár-
um áður en Árni gaf út rit sitt, að
Halldór hafði ekki talið fram á Íslandi
tekjur sínar í Bandaríkjunum, og
lauk því máli svo, að skáldið sam-
þykkti að greiða nokkra upphæð í
ríkissjóð, en hlaut einnig dóm fyrir
brot á gjaldeyrisskilareglum. Í
skýrslu taldi bandarískur stjórnar-
erindreki líklegt, að þetta gæti orðið
Halldóri til álitshnekkis á Íslandi, en
svo reyndist ekki verða. Nú nýlega
hefur Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson
birt skjöl frá bandaríska útgefand-
anum Alfred Knopf sem sýna, að
ákvörðunin um að hætta útgáfu verka
Halldórs réðst af mati bókmennta-
ráðunauta hans, ekki stjórnmála-
ástæðum.
Hægri menn á Íslandi bera hvorki
ábyrgð á dauða Nathans Friedmanns
né gengisleysi Halldórs Laxness í
Bandaríkjunum.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Tvær þrálátar
goðsagnir
ÁRBÆJARKIRKJA | Sumarhelgistund kl. 11
á ljúfum og léttum nótum. Félagar úr kór Ár-
bæjarkirkju leiða sönginn undir stjórn Krisztinu
Kalló Szklanér organista. Sr. Þór Hauksson
prédikar og þjónar fyrir altari. Kaffispjall eftir
stundina.
ÁSKIRKJA | Guðsþjónustur í Laugar-
dalsprestakalli í sumar verða í Laugarnes-
kirkju kl. 11 alla sunnudaga frá 13. júní til og
með 8. ágúst. Næsta guðsþjónusta í Áskirkju
verður sunnudaginn 15. ágúst 2021.
Ástjarnarkirkja | Sumarmessur í Garða-
kirkju, alla sunnudaga klukkan 11. Ástjarnar-
kirkja tekur þátt í sumarmessunum. Sjá Garða-
kirkja hér á síðunni.
BESSASTAÐASÓKN | Sumarmessur í Garða-
kirkju, alla sunnudaga kl. 11. Bessastaðasókn
tekur þátt í Sumarmessunum. Sjá Garðakirkja
hér á síðunni.
BÚSTAÐAKIRKJA | Kvöldmessa sunnudag
kl. 20. Jónas Þórir og félagar úr Kór Bústaða-
kirkju leiða tónlistina. Messuþjónar og sr.
María annast þjónustu.
DIGRANESKIRKJA | Guðþjónusta í Digranes-
kirkju sunnudaginn 25. júlí kl. 11. Prestur Kar-
en Lind Ólafsdóttir. Undirleikari Matthías V.
Baldursson.
DÓMKIRKJAN | Messa klukkan 11. Séra
Sveinn Valgeirsson, Kári Þormar dómorganisti
og félagar úr Dómkórnum.
GARÐAKIRKJA | Sumarmessa, sumarsunnu-
dagaskóli og spurningarkeppni. Sr Henning
Emil Magnússon þjónar fyrir altari og flytur
hugleiðingu. Organisti er Kristín Jóhannesdótt-
ir.
Sumarsunnudagaskóli fyrir alla fjölskylduna er
í vinnustofunni á safninu Króki á sama tíma.
Í hlöðunni á Króki verður boðið upp á messu-
kaffi og farið í lauflétta spurningakeppni eftir
messu.
Messan verður í beinu streymi á:
www.facebook.com/sumarmessur.
GRAFARVOGSKIRKJA | Sunnudaginn 25.
júlí verður kaffihúsamessa í Grafarvogskirkju.
Kaffihúsamessur eru sumarmessur og verða á
sunnudögum kl. 11 út ágústmánuð.
Messuformið er einfalt og notalegt andrúms-
loft. Forsöngvari, prestur, organisti og kirkju-
vörður annast þjónustuna. Kaffi og meðlæti.
GRENSÁSKIRKJA | Sameiginleg kvöld-
messa Fossvogsprestakalls er í Bústaðakirkju
kl. 20.
HAFNARFJARÐARKIRKJA | Sumarmessur í
Garðakirkju, alla sunnudaga kl. 11 í júní, júlí
og ágúst. Hafnarfjarðarkirkja tekur þátt í
Sumarmessum í Garðakirkju. Streymt er frá
messunum. Sjá Garðakirkja hér á síðunni.
HALLGRÍMSKIRKJA | Orgelsumar í Hall-
grímskirkju. Tónleikar laugardag kl. 12. Örn
Magnússon og Spilmenn Ríkínís leika. Messa
sunnudag kl. 11. Sr. Irma Sjöfn Óskarsdóttir
prédikar og þjónar fyrir altari. Messuþjónar að-
stoða. Forsöngvarar syngja og leiða messu-
söng. Organisti er Matthías Harðarson.
HÁTEIGSKIRKJA | Guðsþjónusta kl. 11. Sr.
Helga Soffía Konráðsdóttir prédikar og þjónar
fyrir altari. Félagar úr Kordíu, kór Háteigskirkju,
syngja, organisti er Lára Bryndís Eggertsdóttir.
HVALSNESKIRKJA | Sumarmessur á Suð-
urnesjum. Sjá Njarðvíkurkirkjur.
LANGHOLTSKIRKJA | Sumarmessa kl. 11 í
Laugarneskirkju, Guðbjörg Jóhannesdóttir
sóknarprestur þjónar ásamt Elísabetu Þórðar-
dóttur organista Laugarnessóknar. Sönginn
leiða félagar úr kór Laugarneskirkju. Messan
er sameiginleg fyrir Laugardalsprestakall sem
innifelur Ás, Langholt og Laugarnessóknir.
Heitt á könnunni og smá nart í safnaðarheim-
ilinu eftir messu.
LAUGARNESKIRKJA | Sumarmessa kl. 11,
Guðbjörg Jóhannesdóttir, sóknarprestur úr
Langholtskirkju, þjónar ásamt Elísabetu Þórð-
ardóttur organista. Sönginn leiða félagar úr
kór Laugarneskirkju. Messan er sameiginleg
fyrir Laugardalsprestakall sem innifelur Ás,
Langholt og Laugarnessóknir. Heitt á könnunni
og smá nart í safnaðarheimilinu eftir messu.
LINDAKIRKJA í Kópavogi | Allt helgihald
fellur niður til 16. ágúst.
NESKIRKJA | Guðsþjónusta kl. 11 er hin ár-
lega prjónamessa. Hún fer fram í safnaðar-
heimili, setið er við borð og kaffi og te á boð-
stólnum. Fólk er hvatt til að taka með
handavinnu. Félagar úr prjónahópi kirkjunnar
taka þátt í guðsþjónustunni. Blöð og litir fyrir
yngsta hópinn. Félagar úr kór Neskirkju leiða
söng. Prestur er sr. Steinunn Arnþrúður Björns-
dóttir.
NJARÐVÍKURKIRKJA Innri-Njarðvík | Sum-
armessa í Njarðvíkurkirkju kl. 20. Sr. Baldur
Rafn Sigurðsson þjónar, félagar úr kór kirkj-
unnar syngja undir stjórn Stefáns H. Kristins-
sonar organista.
Sandgerðiskirkja | Sumarmessur á Suður-
nesjum. Sjá Njarðvíkurkirkjur.
SELJAKIRKJA | Guðsþjónusta kl. 11. Sr.
Ólafur Jóhann Borgþórsson predikar. Félagar
úr Kór Seljakirkju leiða safnaðarsöng. Organ-
isti: Tómas Guðni Eggertsson.
SKÁLHOLTSDÓMKIRKJA | Messa í Skál-
holtsdómkirkju sunnudaginn 25. júlí kl. 11. Sr.
Axel Á Njarðvík annast prestsþjónustuna.
Veitingahúsið Skálholt er opið í hádeginu, sem
og alla daga.
ÚTSKÁLAKIRKJA | Sumarmessur á Suður-
nesjum. Sjá Njarðvíkurkirkjur.
VALÞJÓFSSTAÐARKIRKJA | Kvöldmessa
sunnudaginn 25. júlí kl. 20. Prestur Þorgeir
Arason. Organisti Jón Ólafur Sigurðsson. Kór
Valþjófsstaðarkirkju. Meðhjálpari Friðrik Ingi
Ingólfsson. Kaffisopi í kirkjunni eftir messu.
VÍDALÍNSKIRKJA | Sumarmessur í Garða-
kirkju, alla sunnudaga kl. 11.
Vídalínskirkja tekur þátt í Sumarmessunum.
Sjá Garðakirkja hér á síðunni.
VÍÐISTAÐAKIRKJA í Hafnarfirði | Sumar-
messur í Garðakirkju alla sunnudaga kl. 11.
Víðistaðakirkja tekur þátt í Sumarmessunum.
Sjá Garðakirkju hér á síðunni.
Morgunblaðið/Ómar
Strandarkirkja.
Messur á morgun