Fiskifréttir - 17.12.1999, Blaðsíða 26

26
FISKIFRETTIR 17. desember 1999
Verferðir
Hólamannahögg
eftir Guömund Bjömsson, Gest.
Gamli Hólabiskupinn
gekk út á hlað.
Tólfvoru piltar hans
að tygja sig afstað.
Þar var Þórður biskupsfóstri,
þrehnikill sveinn,
ekki nema átján vetra,
en aldrei vikaseinn.
Bitur frost og bálviðri
brutu vetrargrið.
Biskup valdi í verferð
sitt vaskasta lið.
En heima sitja meyjar
og mœðast afsorgum.
„Farið“ - mælti hann - „farið
heilir,
farið stillt og rótt.
Ill er tíð, og illa lét
í Líkaböng í nótt.
Fylgi ykkur guð og gæfan.
Gáið vel að því:
Leggið ekki á Tvídœgru
tvísýnu í.
Skeytið ekki skapi ykkar
Skálholtsþegnum á:
Hólamönnum hœfir best
að halda frið við þá.
Efþeir hafa illt íframmi
er ei nema rétt,
að þeir viti, að Hólamanna
högg eru ekki létt, “
„Sit þú heill ífriði, faðir.
Fer allt sem má.
Skulum aftur einhvern veginn
heim að Hólum ná. “
Heima sitja meyjar
og mæðast af sorgum.
Vanir eru vermenn
að vaða klofsnjó.
En nú var oft í mjöðm og mitti
og meir, er vestar dró.
Datt á undir Tvídægru
tvísýnt hríðarkóf.
Góður bóndi bað þá vel
að bíða þar í ró.
„Hafa skal, “ - hreyttu þeir -
„Hólamanna sið:
híma ekki inni í hreysum eins og
húsgangsmannalið. “
Þórður ungi þagði við
- en hinir hlógu dátt -
hann steytti hnefa, en stillti sig
starði og mælti lágt:
„ Viðsjál er hún Tvídægra
tvísýnu í.
Rætast munu forspár
hans fóstra míns í því. “
Heima sitja meyjar
og mœðast afsorgum.
Lagt var upp í lýsing
með nesti og nýja skó.
En löngufyrir úthallið
yfir sorta dró.
Brast á bálviðri,
bölvís tíð.
Mörg stóð hún dœgrin
sú manndrápshríð.
Þraut vistir, - þraut mátt.
Þó varð engin bið:
Þeir börðust, meðan hjartað sló,
- að Hólamanna sið.
Þegar einhver dauðkalinn
datt á freraspöng,
þóttust hinir heyra í bylnum
hljóð úr Líkaböng.
Heima sitja meyjar
og mœðast af sorgum.
Þegar sá til Suðurbyggða,
eftir lifði einn:
Þórður var það, biskupsfóstri,
þrekmikill sveinn.
Barði á dyr, að bana kominn,
bað um næturgrið.
Bóndi setti snúð á sig
og snerist illur við:
„Þú mátt fara fjandans til.
Egfinn ekki að því,
þó að léttist Hólakarla
klakksekkjum í. “
„ Vel er mœlt, en vita skaltu,
vesœlt sunnanþý:
Ekki léttast Hólamanna
högg fyrir því. “
Karli rak hann kjaftshögg,
hvein í heilaskel:
Hátt brast: harðfrosinn
hnefinn stökk í mél.
Dauðrotuð bóndaskömmin
datt við þennan skell.
Biskupsfóstri örendur
ofan á hannféll.
Heima sitja meyjar
og mœðast afsorgum.
Dauft var heima á Hólastað:
Hörku norðanbál.
Fœrt var ekkifram úr dyrum
fyrir nokkra sál.
Tólf dundu á hurðum högg:
Hriktu staðar göng.
Hverju höggi heyrðist fylgja
hljóð úr Líkaböng.
Biskup - þegar birti, - lét menn
krjúpa á kirkjugólf,
klukkum hringja og klerka syngja
sálumessur tólf.
Heima sitja meyjar
og mœðast af sorgum.
Þó að höndin sé helköld
og hrikti kjúkum í,
ekki léttast Hólamanna
höggfyrir því.
En heima sitja meyjar
og mæðast afsorgum.
raunir til að halda á mér hita. Ég
lagðist á bakið og barði saman fót-
unum og hafði yfir höfuð þá hreyf-
ingu sem ég frekast gat.
Litlu eftir dagsetur andaðist
drengur, sautján ára, og heyrði ég
til hans hljóð eða andvarp, um leið
og hann skildi við.
Nálægt miðri nóttu heyrði ég
angistaróp til eins og fór að huga
frekar að því. Var það Egill Jóns-
son, mágur minn, frá Hjálmsstöð-
um, og var hann fastur í fönninni,
berhöfðaður og berhendur á annar-
ri hendinni. Hafði hann misst höf-
uðfatið og annan vettlinginn. Eftir
mikla erfiðismuni náði ég honum á
fætur aftur og batt tveimur vasa-
klútum um höfuð hans, en hend-
inni fór ég að reyna að
koma í buxnavasana.
Var hún þá stálgödduð
og ósveigjanleg, og
sagðist hann ekkert
fínna til hennar. Ég gat
ekki yfirgefið Egil svo
á sig kominn, enda gat
hann furðanlega staðið
upp, með því að hafa
stuðning af mér.
Nokkru síðar heyrði
ég hrópað nálægt mér
og fór að gæta að því.
Var það Þiðrik úr Útey.
Var hann einnig fastur í
fönninni og sagðist
hafa ákafan brjóst-
krampa, sem hann átti
vanda til að fá. Að lok-
um tókst mér að ná
honum á fætur, og stud-
di ég þá svo báða, Egil
og Þiðrik, lengi nætur-
innar. Eftir að ég hætti að hafa
sjálfráðar hreyfingar, fann ég, að
mig kól ákaft bæði á höndum og
fótum.
Fram undir dögun vissi ég ekk-
ert, hvað hinum leið. Þeir voru vit-
anlega að hjálpa, sem eitthvað gátu,
hinum sem litla eða enga björg gátu
veitt sér. Undir dögun slotaði veðr-
inu lítið eitt. Sást þá aðeins rofa fyr-
ir tungli, og komust þá allir á fætur,
hver með annars hjálp, og voru þá
allir lifandi nema áðurnefndur
drengur. Töluðum við þá saman, og
mælti enginn æðruorð.
Þegar var hálfbjart orðið af degi,
rauk hann aftur upp með þeim
feiknaofsa, að langt keyrði úr hófi
fram yfir það, sem á undan var
gengið. Fannst okkur þá sem við
stæðum alveg berir fyrir heljar-
frostinu og hrökkluðumst af stað
undan veðrinu. Voru þá nokkrir,
sem ekkert gátu komist, þar á með-
al þeir Egill og Þiðrik, og skildist
ég þar við þá. Þessi hrina stóð á að
giska eina klukkustund, og er ég
þess alveg viss, að ef hún hefði
staðið yfir aðra klukkustundina, þá
hefði enginn okkar kornist lífs af.
Veðrið dró niður um það bil, að al-
bjart var orðið og var þó enn
hároksbylur. Sáum við þá höggva
fyrir toppinum á Grímmannsfelli.
Vorum við þá rétt fyrir neðan Leir-
vogsvatn, heldur nær Stardal en
Bringum, og höfðum við því lítið
sem ekkert villst.
Nálægt kl. 9 um morguninn
komum við fjórir eða fimm niður
að Bringum, hinir þrír eða fjórir
komu litlu síðar.
Þá bjó á Bringum fátækur mað-
ur, Jóhannes Lund. Voru þar lítil-
fjörleg húsakynni og knappt um
bjargræði og eldivið. Var okkur þó
veitt þar hin besta aðhjúkrun, sem
hægt var. Fengum við þar kaffi og
nýmjólk, en fórum síðan niður í
vatnsílát með hendur og fætur og
vorum þannig niðri í því fram eftir
deginum, og var það óskemmtileg-
ur dagur.
Vorum við svo fluttir til Reykja-
víkur, og gátum við aðeins riðið í
söðlum. Þar lá ég rúmfastur átján
vikur, missti allar tær á báðum fót-
Eftir að myndavélar komu til sögunnar tíðkaðist það að
áhafnarmeðlimir skipa klæddu sig upp á, röðuðu sér upp
og létu taka mynd af sér. Myndin er úr bók Sigurðar Þor-
steinssonar, Þorlákshöfn á sjó og landi, og er af skipshöfn
Jóns Þorkelssonar frá Oseyrarnesi. Svo sem sjá má eru
mennirnir á mjög mismunandi aldri.
„Guömundur reyndi
að hjálpa mági sín-
um meö því að vefja
vasaklútum um höf-
uð hans og koma
höndinni í buxna-
vasann. En hún var
þá orðin „stálgödd-
uð og ósveigjanleg“.
um og kól einnig mikið á úlfliðum
og höndum.“
Einn þeirra sem komst lífs af úr
ferðinni hét Gísli Jónsson, frá
Snorrastöðum. Sagt var að hann
hefði átt sér draumkonu er Hjördís
hét og vitjaði hún hans skömmu
áður en lagt var af stað og varaði
hann við ferðinni. Þegar hann hafði
orð á því að hann vildi vera heima
sagði húsbóndi hans að hann skyl-
di fara hvort sem honum líkaði bet-
ur eða verr og á þá Gísli að hafa
svarað bóndanum: „Ekki verður
því þá hamlað að ég fari og ekki
við því gert sem fyrir kemur og
munu aðrir þó verða verr leiknir en
ég.“ Sagt er einnig að draumkonan
hafi birst Gísla nóttina fyrir helför-
ina á Mosfellsheiði og sagt: „Nú
fara þeir sex í dag, en fmna ei neitt
jarðhýsi. En vakna þú og vek hina.
Flýtið för, brátt skal að morgni, ei
seint að kveldi.“
Frásögn Guðmundar Pálssonar
af hrakningunum er mjög greinar-
góð, þótt ekki sé hún orðmörg og
lýsir vel þeim mannraunum sem
þeir félagar lentu í. Oftar en ekki
var þó enginn til frásagnar um slík-
ar ferðir og sem dæmi um slíkt má
nefna að röskum áratug eftir mann-
skaðann á Mosfellsheiði lögðu
fjórir menn af stað úr Skaftártung-
um áleiðis í verið á Suðurnesjum.
Ætluðu þeir að fara Fjallabaksleið
og sást til þeirra með stefnu þang-
að. Brast síðan á hið versta veður
sem stóð í nokkra daga og aldrei
komu mennirnir fram. Var það ekki
fyrr en tíu árum síðar sem líkams-
leifar þeirra fundust
á Mælifellssandi.
Endalok ver-
ferða
Verstöðvaútgerð
og verferðir manna,
landshluta á milli,
stóð allt fram á tutt-
ugustu öldina. Eftir
að þilskipaútgerð
hófst fór hins vegar
smátt og smátt að
draga úr mikilvægi
árabátaútgerðar og
stöðugt fleiri sjó-
menn völdu þann
kost að fara á skút-
urnar. Með þeim má
segja að íslensk sjó-
mannstétt hafi loks-
ins orðið til, þar sem
menn gerðu þá sjó-
mennsku að aðalatvinnu og oft
einu atvinnu sinni. Jafnframt því
hófust búferlaflutningar úr sveitum
til þorpa og kaupstaða við sjávar-
síðuna. En það er önnur saga sem
ekki verður rakin hér.
HELSTU HEIMILDIR:
Árbók Ferðafélags fslands 1962, 1971 og
1984; Árni Óla: Strönd og Vogar, Reykjavík
1961; Annálar 1400-1800, I, 2., Reykjavík
1923; Annálar 1400-1800, III, 1., Reykjavík,
1933; Eggert Ólafsson /Bjarni Pálsson:
Ferðabók I. og II. bindi, Reykjavík 1974;
Gísli Brynjólfsson: Mannfólk mikilla sæva,
Staðhverfmgabók, Reykjavík 1975; Hannes
Pétursson/Helgi Sæmundsson: íslenskt
skáldatal a-1, Reykjavík 1973; Jóhann
Hjaltason: Frá Djúpi og Ströndum - nýtt
safn, Reykjavík 1963; Jón Árnason, fslensk-
ar þjóðsögur og ævintýri, II. bindi. Reykja-
vík 1966; V bindi, Reykjavík 1958; Jón Þ.
Þór: Ránargull Reykjavík, 1977; Jónas Jón-
asson frá Hrafnagildi: íslenskir þjóðhættir,
Reykjavík 1961; Kristleifur Þorsteinsson:
Ur byggðum Borgarfjarðar II, Reykjavík
1972; Lúðvík Kristjánsson: fslenskir sjávar-
hættir II, Reykjavík 1982; Lúðvík Kristjáns-
son: íslenskir sjávarhættir III, Reykjavfk
1983; Pálmi Hannesson/Jón Eyþórsson:
Hrakningar og heiðavegir III. Reykjavík
1956; Sigurður Ingjaldsson frá Balaskarði:
Ævisaga Sigurðar Ingjaldssonar, Reykja-
vík,1957; Sigurður Þorsteinsson: Þorláks-
höfn á sjó og landi, Reykjavík, 1938; Sig-
urður Þorsteinsson: Endurminningar Jóns
frá Hlíðarenda, Reykjavík 1939; Þorsteinn
frá Hamri: Ætternisstapi og átján vermenn,
Reykjavík 1987; Þorsteinn Jósefsson/Stein-
dór Steindórsson: Landið þitt fsland,
l.bindi, A-G, Reykjavík 1980; Þorsteinn
Jósefsson/Steindór Steindórsson: Landið
þitt ísland, 4. bindi, Reykjavík 1983.