Fiskifréttir - 17.12.1999, Blaðsíða 21

FISKIFRÉTTIR 17. desember 1999
21
Verferðir
skipin og síðar vélskipin tóku við
af árabátunum og fiskveiðar urðu
að aðal og jafnframt einu atvinnu
fjölda manna.
Vertíðartímabilin
Ekki eru til miklar heimildir um
hvenær vertíðartímabil hófst og
hvenær því lauk á hinum ýmsu út-
gerðarstöðum. Ætlað er að sums
staðar hafi ekki verið miðað við
ákveðna daga, heldur fremur tíma-
bil og að aðstæður hafi verið látnar
ráða hvenær róðrar hófust og
hvenær þeim lauk. Kom þar m.a. til
grasspretta hverju sinni. Elsta
heimildin um vertíðarskipun er
Píningsdómur sem dæmdur var á
Býjaskerum árið 1490, en í dómn-
um segir að vertíð skuli ljúka eigi
síðar en föstudaginn er níu nætur
væru af sumri. Segir þar að for-
manni beri þá að setja upp skipið,
búa vel um það og koma því þann-
ig úr ábyrgð sinni. Sá sem vanrækti
þetta átti von á sektardómi. Ekki
getur dómurinn þess hvenær ver-
tíðir ættu að hefjast. Hins vegar
mun sú hefð hafa skapast og staðið
um tíma að vetrarvertíð á Suður-
landi og Reykjanesi hæfist eigi síð-
ar en á Pálsmessu, þ.e. 25. janúar,
og stæði fram til tveggjapostula-
messu, 1. maí. Þegar tímatalinu var
breytt árið 1700 breyttist einnig
vertíðartímabilið. Eftir það hófst
vertíðin á kyndilmessu, 2. febrúar,
og stóð fram til 12. maí. Auk aðal-
vertíðar var einnig um að ræða tvö
önnur róðrartímabil, á vorin og
fram til Jónsmessu og á haustin frá
Mikjálsmessu, 29. september, til
Þorláksmessu, 23. desember. Á
þessum tímabilum voru það eink-
um heimaskip sem reru og ekki var
algengt að aðkomumenn væru við
róðra, sérstaklega ekki á vortíma-
bilinu.
Á hinu aðalvertíðarsvæðinu sem
aðkomumenn sóttu, á Snæfells-
nesi, var vertíðartímabilið styttra
og breytilegra. Vertíðirnar hófust
síðar eða um eða eftir miðjan febr-
úar og af heimildum má ráða að
stundum voru vertíðir í Dritvík að-
eins í fjórar eða fimm vikur, frá
miðjum apríl og fram yfir miðjan
maí. Ástæða þessa mun fyrst og
fremst hafa verið sú að í Dritvík
risu ekki eiginlegar verbúðir heldur
höfðust menn þar meira við í tjöld-
um eða yfirtjölduðum búðum og
hefur slfkt ekki þótt fýsilegt yfir
háveturinn. Annars staðar á Snæ-
fellsnesi var vertíð lengri og þar
var einnig urn að ræða haustvertíð-
ir sem stóðu frá sláturtíð til jóla. Á
Vestfjörðum hófst vertíð seinna en
á Suðurnesjum og Snæfellsnesi. I
„Islenskum sjávarháttum“ getur
Lúðvík Kristjánsson t.d. um bréf
frá árinu 1469, þar sem fjallað er
um vertíðarskil í Bolungarvík á eft-
irfarandi hátt: „Allir þeir, sem í
Bolungarvík vilja róa, skulu að
frjálsu koma þar að Gregoríus-
messu (12. mars) og fara í burt að
Mikjálsmessu (29. september) en
er heimil vertíð þar á milli.“ Norð-
an- og Austanlands voru aðalver-
tíðirnar á enn öðrum tíma, annars
vegar fyrri hluta sumars
vegar á haustin.
°g
hins
Allt að tólf daga ferðalög
Verferðir, ferðalög manna milli
landshluta til þess að stunda sjó-
sókn, voru um aldir veiga-
mikill þáttur í atvinnusögu
landsins. Ekki eru til nein-
ar áreiðanlegar heimildir
um hversu umfangsmiklar
þær voru en þó er hægt að
fullyrða að um skeið tóku
þátt í þeinr flestir verkfær-
ir karlmenn í heilu byggð-
arlögunum. Leiðir sem
menn þurftu að fara voru
mismunandi langar en
þess mörg dæmi að menn
lögðu á sig 10-12 daga
ferðir, hvora leið, til þess
að fara í verið. I flestum
tilvikum var yfir erfiða
fjallvegi að fara og því
lentu menn oft í miklum
mannraunum. En um það
var ekki hægt að fást. Lífs-
bjargar urðu menn að afla,
hvort heldur þeir voru
vinnumenn eða eigin herr-
ar að nafninu til. Sjálfsagt
hefur öllum verið ljóst að
þegar lagt var í verferð var
heimkoman óviss. Á ára-
bátaöldunum voru slysfar-
ir á sjó tíðar og þess mörg
dæmi að tugir manna fær-
ust á einum óveðursdegi.
Upphaf verferða var því
erfitt bæði fyrir mennina,
sem í þær lögðu, og eins
fyrir fjölskyldur þeirra,
sem heima sátu, konur og
börn, sem fengu það erfiða
hlutskipti að annast bú í
fjarveru mannanna.
Margvíslegir siðir og venjur
mynduðust um upphaf verferða.
Nesti þurftu vermennirnir að hafa
með sér því ekki var þess von að
þeir fengju beina þar sem þeir leit-
uðu næturgistingar á leiðinni.
Menn reyndu meira að segja að
hafa nesti sitt það ríflegt að þeir
gætu greitt fyrir gistingu með mat-
arbita. Þótti sjálfsagt að taka til það
skásta matarkyns fyrir vermennina
sem til var og setja í svokallaðan
klakksekk sem þeir báru með sér.
Nestið var einkum hangið sauða-
ket, smjör og kæfa. Sums staðar
var sá siður ríkjandi að vermaður-
inn gæfi öllu heimafólki bita af
nesti sínu áður en hann lagði af
stað og var það kallað að gefa vel-
ferðarbita.
Nær alls staðar var það siður að
vermenn færu í kirkju í heimasveit
sinni sunnudaginn áður en þeir
lögðu af stað í verferðina og þess
dæmi að þá bæði presturinn sér-
staklega fyrir þeim og einnig mun
hafa tíðkast sums staðar að ver-
menn gengju til altaris við þetta
tækifæri. Sá siður mun þó að mestu
hafa lagst af um miðja nítjándu
öld. Áður en verferð hófst gengu
vermenn milli bæja til þess að
kveðja vini og ættingja og til þess
að sammælast við sveitunga sína,
sem einnig voru að fara. Var jafnan
reynt að stilla svo til að vermenn
færu saman í litlurn hópunr, helst
6-8 menn saman. Þá var talið auð-
veldara að fá gistingu á leiðinni.
En oft fór svo að á hinni löngu leið
söfnuðust mun fleiri menn í flokk-
inn.
Vermenn fyrri tíða klæddust svipað þessu. Myndin
er af Einari Hjaltasyni sem lengi var uppskipunar-
formaður í Vík í Mýrdal og er úr bókinni Sjósókn og
sjávarfang eftir Þórð Tómasson safnvörð í Skógum.
„Afvend frá mér ólukku“
Áður en vermenn fóru af bæ var
þeim beðið guðsblessunar af
heimafólki og þá gjarnan farið með
bænir. Algengast var að fólk færi
með faðir vorið en einnig voru til
sérstakar vermanna- eða ferðabæn-
ir. Slíkar bænir var einnig farið
með þegar lagt var upp frá nætur-
stað á leiðinni. Algengust mun hafa
verið bæn sem er að finna í Sálma-
og bænakveri Bjarna Arngrímsson-
ar, sem gefið var út um miðja nítj-
ándu öld. Er bænin svohljóðandi:
„Góði guð. Þú verndarinn allra
þeirra, sem á þig treysta. I þínu
nafni áforma ég nú mína reisu.
Vertu mín fylgd og minn vegvísari,
svo kann mig ekkert illt að henda.
Þér fel ég mig nú og mitt áform. Þú
einn kannt að farsæla mín fyrir-
tæki, vertu mér nú og jafnan ná-
lægur með náð þinni og virstu að
greiða hvert mitt spor mér til heil-
la. Afvend frá mér öllum slysum,
hættum og ólukku tilfellum og ber
mig svo á þínum höndum, svo ég
steyti ekki fót minn við steini. Gef
mér farsællega að útrétta mín er-
indi í þínum ótta og eftir þínu boði,
mér og mínum meðbræðrum til
nota, og leið mig svo heilan og
glaðan heim aftur. Þá vil ég þakk-
látur prísa þína gæsku, sem aldrei
yfirgefur þá, er öryggir fela þér sín
efni og í Jesú nafni setja á þig ein-
an trú og von. Amen.“
Eftir að vermenn voru farnir að
heiman var þess vandlega gætt að
hreyfa ekkert sem þeir höfðu skilið
þar eftir um sinn. Mátti ekki búa
urn rúm þeirra fyrr en að þremur
nóttum liðnum. Væri það
gert fyrr var það trú
manna að þeir ættu ekki
afturkvæmt. Föt sem ver-
menn skildu eftir heima
mátti ekki þvo fyrr en
þremur vikum eftir að
þeir voru farnir og þá
þurfti að vera gott og
bjart veður þann daginn.
Ekki mátti snúa fötunum
í þvotti, því væri það gert
var það vísun á að ver-
mennirnir myndu lenda í
villum á sjó. Það þótti
góðs viti ef karlmaður
kom í heimsókn á bæ
vermanna skömmu eftir
að þeir voru lagðir af
stað, en hins vegar vissi
það á eitthvað slæmt ef
kona kom í heimsókn
fljótlega eftir að þeir
voru farnir að heiman.
Undantekningarlítið
voru vermenn gangandi á
ferð. Einstaka maður
hafði þó trússahest og
reiddi á honum varning
sinn. Ástæður þess að
hestar voru lítið notaðir í
verferðum voru einkum
tvær. annars vegar sú að
þeir komu ekki að mikl-
urn notum þegar verið
var að brjótast áfram í
ófærð um hávetur og
gátu meira að segja orðið
til trafala og hin ástæðan
var sú að mjög erfitt var
að koma þeim í fóðrun eftir að í
verstöðvarnar var komið. I grennd
við stærstu verstöðvarnar var lítið
gróðurlendi og fá býli. Það voru
helst þeir vermenn sem fóru til
Suðurnesja eða Reykjanesver-
stöðva frá Suðurlandi sem höfðu
hesta með í verferðum og var þá
oftast heimrekstrarmaður með í för
sem sá urn að koma hestunum til
baka.
Með búnaðinn í
bak og fyrir
Flestir vermanna báru því búnað
sinn á ferðalaginu í verið og varð
það ekki til þess að létta þeim
gönguna. Var mat og föggum kom-
ið fyrir í strigapokum sem menn
báru í bak og fyrir. Pokar þeirra
sem lengst fóru og þurftu að hafa
mestan mat með sér gátu orðið allt
að 40 kíló og munaði um slíkt ekki
síst þegar menn þurftu að kafa
snjó.
Ferðaklæðnaður og skæði ver-
manna var heldur ekki þannig að
hann veitti þeim mikið skjól í vetr-
arveðrum eða þegar þurfti að vaða
ár og læki. I lýsingu Kristleifs Þor-
steinssonar á klæðaburði vermanna
í Borgarfirði segir svo: „Engir
höfðu neinar yfirhafnir til að klæða
af sér fönn eða regn. Þá áttu vinnu-
menn ekki önnur hlífðarföt en ein-
hverjar hríðarúlpur úr groddavað-
máli, sem ekki voru nokkrum
mönnum bærar í svona langferðir.
Það kom naumast það veður, að
menn gengju sér ekki til hita í
meiri eða minni ófærð, með þrjá
fjórðunga á baki og brjósti. Hið
mesta kapp var lagt á það, að ferð-
in tæki sem skemmstan tíma bæði
til þess að hafa náttstaði sem fæsta
á leiðinni og einnig til hins, að sitja
ekki af sér fisk, ef veður leyfðu
róðra.“ Kristleifur fjallar einnig
um nestið sem vermennirnir höfðu
með sér í ferðalagið og segir um
það: „Uppi á klettasnösum eða öðr-
um mishæðum, er stóðu upp úr
fannbreiðunni, settust menn að
nesti sínu og átu það gaddfreðið.
En það var kraftfæða: hangið
sauðakjöt, brauð og smjör. Þorst-
inn varð oft næstum óþolandi á
sprenggöngu eftir svona máltíð."
Búnaður og klæðnaður Norð-
lendinga er fóru í verið mun hafa
verið mjög svipaður og búnaður
Borgfirðinga sem Kristleifur lýsir
hér að framan. Þannig fjallar Ágúst
Guðmundsson frá Halakoti í end-
urminningum sínum um klæðnað
norðlenskra vermanna og segir:
„Hann hafði lambhúshettu, sem
náði niður á herðar og varði kulda
og kali í grimmdarfrostum. Ullar-
sokkar klofháir voru utanyfir bux-
um, á fótum þykkir leðurskór með
hæl- og ristarþvengjum til þess að
forða snjónum niður í skóna.“
Sem fyrr segir voru margir á far-
aldsfæti við upphaf og lok vertíðar.
Mestur var þó straumur vermanna
frá Norðurlandi til Suðurnesja ann-
ars vegar og Snæfellsness hins veg-
ar. Þessir menn áttu langa vegferð
fyrir höndum er þeir lögðu af stað í
verferð og heimleiðis að henni lok-
inni. Talið var að ferðin tæki Þing-
eyinga 12 daga, Eyfirðinga 10
daga, Skagfirðinga 8 daga og Hún-
vetninga 6 daga. Þeir sem komu frá
sunnanverðum Austfjörðum í þess-
ar verstöðvar voru yfirleitt 6-8
daga á leiðinni. Smátt og smátt
mynduðust ákveðnar hefðir í vali
vermanna á leiðum sínum, þótt
stundum væri út af þeim brugðið
og reynt að fara skemmri leið til að
spara tírna.
Helstu verleiðirnar
Yfirleitt gengu þeir sem fóru í
fyrrnefnd ver frá Norðurlandi fjall-
vegi ef farið var á haustvertíð en
svokallaða byggðaleið á vetrarver-
tíðina. Þegar Þingeyingar fóru
fjallvegi var farið upp Bárðardal,
inn á Sprengisand og yfir
hann, niður með Þjórsá allt nið-
ur undir ósa og þaðan var síðan
gengið yfir Hellisheiði. Eyfirðing-
ar fóru upp með Eyjafjarðará og
Gilsá og þaðan um svokallaðan
Eyfirðingaveg sem lá yfir Kjöl og
gengu síðan niður með Hvítá í
Biskupstungur. Fjallvegaleið Skag-
firðinga lá ýmist yfir Kjalveg og
var þá síðari hluti leiðar þeirra hinn
sami og Eyfirðinganna, eða um
Skagfirðingaveg sem var um Stóra-
sand og Arnarvatnsheiði niður að