Fréttablaðið - 04.02.2022, Page 20

Það er ekki neitt
eitt sem hentar
öllum þegar kemur að
því að bæta líðan á
breytingaskeiði.
Hanna Lilja
Hanna Lilja segir að ýmis óljós sállíkamleg einkenni geti komið fram á breytingaskeiðinu sem eru oft vangreind, ekki tekin alvarlega og ekki meðhöndluð sem skyldi. MYND/ARNAR HALLDÓRSSON
Það er gríðarlega mikilvægt að auka fræðslu og þekkingu um breytingaskeið
kvenna til þess að konur geti gert viðeigandi ráðstafanir og gengið í gegnum
þetta tímabil á sem bestan máta.
Breytingaskeiðið er marg-
brotið tímabil sem erfitt er
að alhæfa um hvernig lítur út
og því enn flóknara að átta
sig á því þegar það á sér stað.
Aukin fræðsla og vitundar-
vakning eru til þess fallin að
valdefla konur á þessu við-
kvæma lífsskeiði.
Tíðahvörf eru náttúrulegt ferli sem
allir einstaklingar er fæðast með
eggjastokka ganga í gegnum á ein-
hverjum tímapunkti. „Tíðahvörf
gerast af náttúrulegum orsökum
þegar eggjastokkarnir hætta að
framleiða egg, framleiðsla horm-
óna í eggjastokkum stöðvast og
blæðingar stöðvast. Tíðahvörf geta
einnig orðið þegar eggjastokkarnir
eru fjarlægðir eða eyðileggjast, til
dæmis við lyfja- eða geislameðferð
vegna krabbameins,“ segir Hanna
Lilja Oddgeirsdóttir, læknir hjá
Gynamedica.
Meðalaldur við tíðahvörf er um
51 ár og tíminn fram að því kallast
breytingaskeið. „Breytingaskeiði
fylgja flöktandi hormónagildi sem
geta staðið yfir í mörg ár. Það þýðir
að konur geta fundið fyrir fyrstu
einkennum á fertugsaldri. Það er
algengur misskilningur að blæð-
ingastopp sé fyrsta einkenni breyt-
ingaskeiðs. Oftast er blæðinga-
stoppið sjálft eitt það síðasta sem
gerist. Einkenni breytingaskeiðs
geta komið fram allt að áratugi áður
en blæðingar hætta. Tíðahvörf eru
því í raun afturvirk greining sem
fylgir í kjölfar tímabils sem hefur
staðið yfir í lengri tíma. Samkvæmt
skilgreiningu er kona komin í tíða-
hvörf þegar ár er liðið frá síðustu
blæðingum,“ segir Hanna.
Ólík einkenni kalla á fræðslu
Að sögn Hönnu eru fyrstu ein-
kenni breytingaskeiðs oft smá-
vægileg breyting á tíðahringnum.
„Hann styttist um nokkra daga
eða blæðingar aukast eða minnka.
Kona getur verið með einkenni
breytingaskeiðs þótt hún sé ennþá
með reglulegar blæðingar. Stund-
um finna konur fyrir versnandi
fyrirtíðaspennu, mígreni og jafnvel
nætursvita, sérstaklega rétt fyrir
blæðingar.“
Ýmis sállíkamleg einkenni geta
einnig komið fram á þessum tíma
en þau geta verið óljós og því oft
vangreind, ekki tekin alvarlega og
því ekki meðhöndluð sem skyldi.
„Einkenni eins og þreyta og orku-
leysi, heilaþoka, hita- og svitakóf
geta haft áhrif á líf kvenna bæði
innan og utan heimilis, samskipti
og atvinnuþátttöku. Það er gríðar-
lega mikilvægt bæði fyrir konurnar
sjálfar, aðstandendur, vinnuveit-
endur og samfélagið allt að auka
fræðslu og þekkingu um breytinga-
skeið kvenna og gera viðeigandi
ráðstafanir til þess að konur geti
farið í gegnum þetta tímabil á sem
bestan máta.“
Hormónaþrenningin
Þau hormón sem spila stærstu
hlutverkin í breytingaskeiðinu eru
estrógen, prógesterón og testóste-
rón. „Estrógen og prógesterón
vinna saman við stjórnun tíða-
hringsins. Í öllum okkar líffæra-
kerfum finnast frumur sem hafa
viðtaka fyrir þessum hormónum.
Þau hafa því víðtæk áhrif um allan
líkama. Estrógen hefur meðal
annars áhrif á bein, andlega líðan,
minni, húð, hár og fleira. Líkaminn
er vanur vissu magni af þessum
hormónum og þegar magn þeirra
flöktir og þau minnka geta komið
fram ýmis sállíkamleg einkenni.
Almennt er talað um að um 80 pró-
sent kvenna finni einhver einkenni.
Sumar af þeim finna mikið fyrir
þessu tímabili en aðrar lítið,“ segir
Hanna.
Einkenni eru ólík eftir ein-
staklingum en geta verið eitthvað
af eftirtöldu: Andleg vanlíðan, áður
óþekktur kvíði eða depurð, svefn-
truflanir, orkuleysi, einbeitingar-
skortur, heilaþoka, augnþurrkur,
eyrnasuð, hjartsláttartruflanir,
hita- og svitakóf, skapsveiflur,
óreglulegar blæðingar, hármissir,
húðþurrkur, húðkláði, versnandi
höfuðverkur, aukin fyrirtíða-
spenna, liðverkir, vöðvaverkir,
þrálátar þvagfærasýkingar, leg-
gangaþurrkur, minnkuð kynhvöt,
sársauki við samfarir og margt
fleira.
Áhrif estrógens á
líkamann eru víðfeðm:
n Heili Stýrir líkamshita, minni,
kynhvöt.
n Hjarta Stýrir hjartslætti, lækkar
kólesteról, heldur æðaveggjum
heilbrigðum.
n Lifur Hefur áhrif á kólesteról-
gildi.
n Bein Viðheldur styrk beina.
n Húð Stýrir framleiðslu kollagens,
viðheldur teygjanleika og raka.
n Liðir og vöðvar Minnkar bólgur,
viðheldur vöðvastyrk, teygjan-
leika og smurningu liða.
n Meltingarkerfi Viðheldur starf-
semi, hefur áhrif á þarmaflóruna.
n Taugakerfi Hefur áhrif á leiðni
taugaboða.
n Þvagfærakerfi Minnkar líkur á
sýkingum, viðheldur starfsemi.
n Kynfæri/leggöng Kemur í veg
fyrir ofvöxt baktería (bacterial
vaginosis), viðheldur raka og
teygjanleika slímhúða.
Hvernig greinum við breytinga-
skeiðið?
„Þó svo meðalaldur við tíðahvörf
sé um 51 ár hætta margar konur
mun fyrr á blæðingum. „Ef þú ert
45 ára eða eldri með óreglulegar
blæðingar og dæmigerð einkenni
breytingaskeiðsins ætti ekki að
þurfa rannsóknir til að greina
breytingaskeiðið. Ef tíðahvörf verða
fyrir 45 ára er talað um snemm-
komin tíðahvörf. Ef þau verða fyrir
40 ára aldur er talað um ótímabæra
vanstarfsemi eggjastokka. Kona
gengur einnig í gegnum tíðahvörf í
kjölfarið á því að eggjastokkar séu
fjarlægðir eða eyðileggist.
Mikilvægt er að greina þessi til-
felli sem fyrst svo hægt sé að ræða
meðferðarmöguleika. Ef þú ert
undir 45 ára og sérstaklega ef þú ert
yngri en 40 ára og með blæðinga-
óreglu og breytingaskeiðseinkenni
er mælt með að taka blóðprufur til
að útiloka aðra kvilla. Hormóna-
mælingar á þessu tímabili eru mjög
óáreiðanlegar þar sem hormóna-
gildi sveiflast mikið og geta gefið
falskt eðlilegt gildi og því ekki mælt
með að gera þær nema í sérstökum
tilfellum.“
Til eru ýmsir meðferðarmögu-
leikar til að draga úr íþyngjandi
einkennum breytingaskeiðs. Fyrsta
skrefið er að skrá vel einkennin og
leita til heilbrigðisstarfsmanns sem
er vel að sér í einkennum á breyt-
ingaskeiði. Hann getur veitt ráðgjöf
og fræðslu um hvaða möguleikar
eru í boði og aðstoðað við að taka
upplýsta ákvörðun um hvað hentar
best.“
Hormónauppbótarmeðferð
Ein leið til að slá á einkenni breyt-
ingaskeiðs er með hormónaupp-
bótarmeðferð. Þá eru gefin hormón
til að jafna út hormónasveiflur og
bæta upp hormónaskort sem verð-
ur á breytingaskeiðinu og eftir tíða-
hvörf. „Ávinningurinn af þessari
meðferð er hvað mestur ef byrjað er
á hormónum áður en blæðingarnar
hætta alveg, eða minnst innan 10
ára frá tíðahvörfum. Þekking er að
aukast um virkni hormónaupp-
bótarmeðferðar og jákvæð áhrif
hennar á heilsu kvenna til fram-
tíðar. Þrátt fyrir að vitað sé að
hormónin virki vel og séu örugg
meðferð fyrir flestar konur, nota
aðeins 10-20 prósent kvenna hana
vegna einkenna breytingaskeiðs.
Hormónin má taka inn í töfluformi
eða sem gel eða plástur í gegnum
húð. Þau eru lyfseðilsskyld og þarf
að fá í gegnum lækni,“ segir Hanna.
Hormónin sem um ræðir eru:
Estrógen gegnir mikilvægu hlut-
verki í nær öllum líffærakerfum
líkamans, eins og heila, hjarta,
beinum, húð, hári og leggöngum.
Öruggasta leiðin til að fá estrógen
er í gegnum húðina í gelformi eða
sem plástur. Þannig fer estrógenið
beint í gegnum húðina út í blóðið.
Einnig fæst estrógen í töfluformi.
Þá er það tekið upp í gegnum
meltingarveginn, gegnum lifrina
þar sem það getur virkjað storku-
kerfið okkar. Þar með eykst aðeins
hætta á blóðtappa.
Prógesterón stýrir tíða-
hringnum. Það er notað sem hluti
af hormónauppbótarmeðferð hjá
konum sem eru með leg. Estrógen
örvar slímhúð í legholi og veldur
því að hún þykknar. Í sumum til-
fellum getur estrógen eitt og sér
valdið ofvexti slímhúðar í legi sem
Hið margbrotna
breytingaskeið
4 4. febrúar 2022 FÖSTUDAGURHJARTAÐ ÞITT 2022