Fréttablaðið - 17.11.2022, Blaðsíða 46

Því er oft haldið fram með nokkrum
rétti að opinber saga og háskólasagn-
fræði séu úr tengslum hvor við aðra,
gangi ekki í takt. Opinber saga og
almenn sögukunnátta hvíla oft á
einföldum söguþræði sem auðvelt
er að muna, yfirleitt niðursoðinni
stjórnmálasögu. Virðist gilda einu
þótt slíkum söguskilningi sé hafnað
í fræðilegri umræðu áratugum
saman, hann er lífsseigur og hluti
af rótfastri heimsmynd. Við tölum
stundum um „söguskoðun sjálf-
stæðisbaráttunnar“ í þessu sam-
hengi, nútímahugmyndir um „þjóð“
og „frelsi“ sem fella aldalanga sögu,
menn og atburði, í einfalt form sem
þægilegt er að brjóta saman og hafa
í rassvasanum.
Þessi skilningur er gjarnan dreg-
inn upp þegar ferðast er um leik-
svið sögunnar, verður að landakorti
sem vísar á sögufræga staði. Þangað
leiðum við bæði okkur sjálf og gesti
sem sækja okkur heim. Ferðalangar
vilja heyra sögur, vita hvað sé merki-
legt og þess virði að skoða. Ríkjandi
söguskilningur ræður úrslitum um
hvaða staðir og minjar teljast frá-
sagnarverðir og minnisverðir, eru
markaðir út úr hversdagsleika sínum
með umgjörð og settir til sýnis. Þeir
verða hluti af sérstakri atvinnugrein,
menningartengdri ferðaþjónustu.
Út er komin bók eftir Helga Þor-
láksson, fyrrum prófessor í sagn-
fræði og einn okkar helsta sérfræð-
ing um Íslandssögu fyrri alda, sem
fjallar um þetta merkilega fyrirbæri,
íslenska sögustaði. Ein ástæða þess
að opinber saga og háskólasagn-
fræði ganga ekki í takt er vísast sú
að fræðimenn taka ekki nógu oft og
hávært til máls á almennum vett-
vangi heldur skrifa frekar hátim-
bruð sendibréf hver til annars
innanhúss í fílabeinsturninum. Það
er því rík ástæða til þess að vekja
athygli á þessari snjöllu bók, Á sögu-
stöðum, sem vekur til umhugsunar
og endurmats á því hvernig við skilj-
um fortíðina, hvernig við segjum frá
henni og hvernig við leiðum okkur
sjálf og aðra um leiksvið hennar.
Öfugt við sendibréf fræðimanna
er hún skrifuð í aðgengilegum og
léttum stíl fyrir allt áhugafólk um
sögu og menningartengda ferða-
þjónustu, neytendur og veitendur.
Helgi fjallar sérstaklega um sex
sögustaði (Bessastaði, Skálholt,
Odda, Reykholt, Hóla og Þingvelli)
og sýnir hvernig sögulegt mikilvægi
þeirra í nútímanum grundvallast
á gömlum og um margt úreltum
söguskilningi, líkt og sagan hafi
verið „fryst“. Tilgátur og túlkanir
eiga það til að verða viðtekin sann-
indi með tímanum og að endingu
grátheilagar staðreyndir. Til þess
að vekja máls á öðrum valkostum
er því nauðsynlegt að ræða gagn-
rýnið um slík sannindi og ríkjandi
viðhorf, skilja upp úr hvaða sögu-
lega jarðvegi þau eru sprottin.
Ástæða þess að ég drep niður
penna um þetta er að bækur sem
þessi eru vel til þess fallnar að bæta
söguskilning og sögulæsi almenn-
ings. Nú skellur jólabókaflóðið yfir
og rennur mér blóðið til skyldunnar
að hampa þessari skemmtilegu
bók sem ég hef haft á náttborð-
inu undanfarna daga í von um að
hún týnist ekki í straumnum. Hún
hvetur okkur til þess að halda áfram
að ferðast á sögustaði en með nýjar
hugmyndir í farteskinu. n
Fræðin og ferðamennskan
Nú stendur yfir undirbúningur að
byggingu nýrrar háspennulínu,
Holtavörðuheiðarlínu 3, sem mun
liggja á milli Blöndustöðvar og
nýs tengivirkis á Holtavörðuheiði.
Línan er ein af fimm línum sem
saman mynda fyrri hlutann í nýrri
kynslóð byggðalínu, og munu ná frá
Hvalfirði og austur á land.
Framkvæmdum hraðað
Upphaflega stóð til að framkvæmd-
ir við Holtavörðuheiðarlínu 3 hæf-
ust árið 2028 en vegna stöðunnar í
raforkukerfinu hefur framkvæmd-
inni verið f lýtt og stendur til að
hefja framkvæmdir eins f ljótt og
undirbúningsferli framkvæmdanna
leyfa. Nú þegar eru tvær línur af
nýrri kynslóð þegar fullbúnar og
komnar í rekstur. Þær eru Kröf-
lulína 3 og Hólasandslína 3 sem
mynda samfellda tengingu á milli
Fljótsdalsstöðvar og Akureyrar.
Línurnar hafa nú þegar sannað
gildi sitt í óveðrum nú í haust þar
sem að skemmdir urðu á gömlu
byggðalínunni á þessari leið án þess
að raforkunotendur á svæðinu urðu
varir við truf lanir á af hendingu.
Eins er þegar hafin atvinnuupp-
bygging á Akureyri sem ekki hefði
verið möguleg nema með tilkomu
línanna. Hinar þrjár eru Blöndulína
3 frá Akureyri að Blöndustöð og
Holtavörðuheiðarlínur 1 og 3 sem
ná frá Hvalfirði til Blöndu með við-
komu í tengivirkinu á Holtavörðu-
heiði. Þær eru nú allar í komnar í
undirbúningsfasa en eru mislangt
komnar í undirbúningnum.
Samtal við hagsmunaaðila
Und irbú ning u r að byg g ing u
háspennulína er langt og vanda-
samt ferli og náið samráð haft við
hagsmunaaðila, landeigendur og
aðra íbúa svæða sem línur munu ná
yfir. Landsnet hefur síðustu ár verið
að móta sína verkferla varðandi
undirbúning línuframkvæmda og
hefur það skilað sér í styttri undir-
búningstíma og meiri sátt um nauð-
synlega innviðauppbyggingu.
Þjóðhagslegur ávinningur
Með byggingu línunnar næst fram
mikið hagræði fyrir raforkukerfið
í heild sem m.a. stuðlar að bættri
nýtingu virkjana á norður- og
austurhluta landsins auk þess sem
f lutningstöp og líkur á af lskorti
munu minnka. Þetta stafar af því
að með tilkomu hennar greiðist úr
f löskuhálsi í f lutningskerfinu sem
hefur afmarkast af línum í vestur
af Blöndustöð og í austur af Fljóts-
dalsstöð. Með Holtavörðuheiðar-
línu 3 munu Norðurland vestra og
Vestfirðir færast undir áhrifasvæði
virkjana á Norður-, Norðaustur-
og Austurlandi sem eykur nýtingu
þeirra og minnkar rennsli um yfir-
fall lóna á svæðinu með tilheyrandi
orkutapi.
Sveitarfélögin á Norðvesturlandi
í eftirsóknarverðri stöðu
Línuleiðin hefur ekki verið ákveðin
ennþá en nokkrir valkostir verða
teknir til skoðunar í umhverfis-
matsferlinu. M.a. valkostir sem snúa
að því að minnka vegalengdina á
milli endapunkta línunnar og val-
kostir þar sem línan verður lögð í
nágrenni núverandi f lutningslína
á svæðinu.
Áætlanir um þróun f lutnings-
kerfisins gera ráð fyrir því að
núverandi línur, þ.e. Laxárvatns-
lína 1 og Blöndulína 1 verði áfram í
rekstri og muni þá öðlast nýtt hlut-
verk sem felst í því að fæða lands-
hlutann með raforku frá megin-
f lutningskerfinu. Með því munu
sveitarfélögin á svæðinu verða í
eftirsóknarverðri stöðu þar sem
tvær 132 kV f lutningslínur munu
fá það hlutverk að fæða svæðið raf-
orku með flutningsgetu á við upp-
sett afl Blönduvirkjunar með tvö-
földu afhendingaröryggi. Mun það
auka möguleika svæðisins til vaxtar
og orkuskipta til muna , enda um
margföldun á tiltækri afhendingar-
getu orku að ræða frá því sem nú er.
Munu þá íbúar Norðvesturlands
loksins geta notið nálægðarinnar
við Blönduvirkjun að fullu, en það
hefur verið takmörkunum háð fram
að þessu vegna flutningstakmark-
ana á gömlu byggðalínunni. Til að
viðhalda þeirri stöðu svæðisins
þarf einnig að huga að endurnýjun
núverandi kerfis en Laxárvatns-
lína 1 og Blöndulína 1 voru teknar
í rekstur árið 1977 og nálgast því
fimmtugt. Þær hafa því verið settar
á endurnýjunaráætlun Landsnets
og stendur til að endurnýja þær á
næsta áratug. Munu þær þá verða
endurnýjaðar sem loftlínur á sterk-
um stálröramöstrum sem þola verri
veður en tréstauralínur og/eða sem
jarðstrengir, eftir því sem tæknilegt
svigrúm leyfir.
Hvert svigrúm til jarðstrengs-
lagna í flutningskerfi raforku verður
í einstökum landshlutum fer eftir
þróun raforkukerfisins á næstu
árum og áratugum, en auknar styrk-
ingar kerfisins og uppbygging orku-
vinnslu auka almennt möguleika
á að leggja línur á háum spennu-
stigum í jörðu. n
Styrkingar raforkukerfisins á Norðvesturlandi
Aðfaranótt 29. nóvember 1671 varð
Þormóður Torfason fornfræðingur
manni að bana í gistihúsi á Sámsey
norður af Fjóni. Þangað var hann
kominn með séra Lofti Jósefssyni,
Sigurði Ásgeirssyni og Torfa Hákon-
arsyni á leið til Kaupmannahafnar.
Þeir höfðu siglt frá Skagaströnd
tveimur mánuðum fyrr og gekk
ferðin greiðlega til Amsterdam en
í næsta áfanga urðu þeir skipreka
við Skagen nyrst á Jótlandi. Þeir
héldu landleiðina til Árósa og kom-
ust í bát sem í óveðri leitaði skjóls
við þorpið Stavns á Sámsey. Sam-
skipa voru þrír Danir sem hétu svo
mikið sem Hans Pedersen Holbek,
Hans Jørgensen og Sisse Peders-
datter. Atburðarás um nóttina má
greina í yfirheyrslum í dómabók
sem danski fræðimaðurinn Steffen
Hahnemann nýtti fyrstur í bók-
inni Tormoder Torfeus på Samsø
1671–1672 (2017). Þar er á ferðinni
blendingur af fræðimennsku og
skáldskap, segir höfundur sjálfur,
sem til dæmis tekur fram að frá-
sögn af siglingunni frá Amsterdam
sé frá honum komin. Hann eykur
líka við því sem hann kallar „emo-
tionelle spændinger, vel i nogen
grad af erotisk karakter“ og birtast
í meintri samkeppni Þormóðs og
Hans Holbek um hylli Sisse.
Nú hefur Bergsveinn Birgisson
lýst sömu atburðarás í bók um Þor-
móð sem er auglýst sem ævisaga og
er ætlunin að afstýra því að minn-
ingin um hann þurrkist algerlega út
(Þormóður Torfason. Dauðamaður
og dáður sagnaritari, bls. 12). Berg-
sveinn styðst við dómabókina sem
hann telur að „ætti að gefa skýr-
ari mynd“ en önnur gögn (195) og
að sögulokum klykkir hann út:
„Nokkurn veginn þannig gerðist
þetta samkvæmt vitnaleiðslum frá
13. desember 1671“ (206). Þýðandi
bókarinnar úr norsku fullyrti í
athugasemd við lofsamlega umsögn
um verkið á fésbók 13. nóvember að
um manndrápið á Sámsey byggði
Bergsveinn „á nýfundnum heim-
ildum – og vitnar samviskusamlega
til þeirra eins og annarra heimilda.“
Hvort tveggja er rétt en það dugir
skammt að vísa til heimilda og
síðan segja eitthvað allt annað en
þar kemur fram. Líkt og Hahnem-
ann lætur Bergsveinn Íslendingana
og Danina hittast á skipsfjöl í Amst-
erdam. Hann lýsir ekki strandinu
við Skagen en gerir sér í hugar-
lund „að Þormóður hafi átt vingott
við Sisse hina ungu“ sem svo varð
honum fráhverf og laðaðist „að
hinum ljóshærða landa sínum, Hans
Holbeck“ (198). Ekki eru tilgreindar
heimildir fyrir þessu – enda eru þær
ekki til – en um atburði næturinn-
ar er áréttað: „Út frá vitnaleiðslum
þessara sjö ferðalanga getum við
endurgert hluta af þeirri atburða-
rás sem varð þessa nótt á gistihús-
inu á Sámsey“ (201). Við yfirheyrslur
hafi Torfi Hákonarson sagt að Hans
Holbek hafi beðið Þormóð um að
fara að sofa og telur Bergsveinn að
hann hafi þannig ætlað að losa sig
við keppinaut um ástir Sisse. Þor-
móður fór á nærfötunum inn í her-
bergið til Sisse sem neitaði að fara
út þrátt fyrir beiðni húsfreyju sem
svo læsti að utan þegar Þormóður
óskaði eftir því að fá að vera einn.
Þá var Hans nóg boðið; hann ærðist
og braut upp dyrnar „með braki
og brestum.“ Þormóður rak upp
skelfingaróp og tók fram hníf sinn:
„Hann sér blóðugt andlit frammi
fyrir sér, afmyndað af afbrýðisemi
og reiði: „Hún er MÍN,“ getur Þor-
móður lesið úr trylltu augnaráðinu.
Hans Holbeck snýst gegn Þormóði,
einnig með hníf í hendi, hann víkur
sér undan en er lokum eins og
afkróað dýr“ (204–205).
Á vefsetri ríkisskjalasafns Dan-
merkur eru skannaðar örfilmur
dómabóka og þar er Sámseyjar-
bókin 1667–1672 (Vef. www.sa.dk).
Samanburður við þann texta sem
þar gefur að líta leiðir í ljós að frá-
sögn Bergsveins um morðið er ein-
skær tilbúningur litaður kynórum
sem hvergi sér stað í yfirheyrslum.
Þar birtast drykkjulæti og slags-
mál gesta sem Þormóður reyndi að
komast undan af ótta við að vera
drepinn, með þeim afleiðingum að
hann stakk Hans Holbek í kviðinn
þegar hann réðst að honum. Þetta
útskýrði ég í ritdómi um norska
gerð bókarinnar í vorhefti tímarits-
ins Sögu í fyrra; hún heitir Mannen
fra middelalderen. Historikeren og
morderen Tormod Torfæus (2020).
Í þýðingunni er dómsins ekki getið
en tekið tillit til fáeinna smáatriða
sem ég benti á og afskræmingunni
að öllu leyti haldið til streitu. Það
sama á við um rangfærslur um að
Þormóður hafi verið rekinn úr starfi
þýðanda árið 1664 og sendur til
Noregs. Þetta veldur því að bókinni
er ekki treystandi sem fræðilegu
framlagi eða ævisögu og þá duga
hvorki 779 neðanmálsgreinar né 18
blaðsíðna ritaskrá. Þetta er miður
því byggt er á viðamikilli rannsókn
og fyrirliggjandi fræðimennska er
nýtt af miklu hugviti. Skáldlegir
sprettir hér og þar koma ekki að
sök því ýmist varar Bergsveinn
við eða tilþrifin eru svo augljós að
engum dettur í hug að tekið sé mið
af heimildum. Allt er það innan
skekkjumarka en ekki blekkingar
sem vísvitandi ganga á sveig við
heimildir sem þó er vísað til. n
Morðinginn Þormóður Torfason
Hvort tveggja er rétt
en það dugir skammt
að vísa til heimilda og
síðan segja eitthvað allt
annað en þar kemur
fram.
Eins er þegar hafin
atvinnuuppbygging
á Akureyri sem ekki
hefði verið möguleg
nema með tilkomu
línanna.
Tilgátur og túlkanir
eiga það til að verða
viðtekin sannindi
með tímanum og að
endingu grátheilagar
staðreyndir.
Már Jónsson
sagnfræðingur
Gnýr
Guðmundsson
yfirmaður grein-
inga og áætlana í
raforkukerfinu hjá
Landsneti
Viðar Pálsson
sagnfræðingur
22 Skoðun 17. nóvember 2022 FIMMTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐ