Víkurfréttir - 12.10.2022, Side 9

Góðan dag og gleðilega hátíð.
Mér var falið að segja nokkur orð
um upphaf skólasögu okkar Garð-
manna og það er mér bæði ljúft og
skylt. Fyrir ykkur sem ekki þekkja mig
þá var ég skólastjóri Gerðskóla um tíu
ára skeið, frá 1986 til 1996, og síðan
fræðslustjóri, þannig að ég þekki sögu
skólans sæmilega. Gerðaskóli er ein
elsta menntastofnun á landinu og
að margra mati næstelsti barnaskóli
sem starfað hefur samfleytt, aðeins
barnaskólinn á Eyrarbakka á sér lengri
sögu. 150 ár kunna að virðast langur
tími og á þeim tíma hefur margt
breyst. Það er þó ekki lengra síðan en
svo að afi minn og amma fæddust um
þetta leyti.
Fram eftir 19. öldinni var foreldrum
gert skylt að kenna börnum sínum að
lesa þannig að þau kynnu eitthvað í
kverinu áður en fermingarundirbún-
ingur hæfist. Eitt var verkum presta
var að fylgjast með hverju barni og
skrá skilmerkilega í kirkjubækur
hversu vel tókst til. Þá var nokkuð um
að æðri embættismenn, verslunar-
menn og yfirstétt réðu til sín kennara
sem sáu um heimakennslu en þess
nutu aðeins fáein börn. Nokkrar til-
raunir voru gerðar til að stofna barna-
skóla í kaupstöðum, m.a. í Reykjavík
og Vestmannaeyjum, en þeir skólar
störfuðu flestir í aðeins í fáein ár.
Fyrsti barnaskólinn í Reykjavík
starfaði á árunum 1830–1846 og
aftur upp úr 1860. Ekki er alveg
ljóst hvort starfsemin var óslitin í
Reykjavík eftir það. Á Eyrarbakka var
ein öflugasta viðskiptahöfn landsins
og skóli stofnaður 1852. Þar bjuggu
svo auðugir kaupmenn að sagt er að
heilu húsalengjurnar í Kaupmanna-
höfn hafi verið byggðar fyrir ágóðann
af Bakkaverslun.
Hvernig skyldi þá standa á því
að hér í Garðinum, þar sem enginn
verslun var til staðar né miklir auð-
menn, að hér kæmi fram hugmynd um
að gefa almúgabörnum kost á skóla-
göngu?
Hvernig var þetta byggðarlag og
hvernig voru kjör hins almenna Garð-
manns? Hér voru líklega tólf megin-
jarðir, sem við þekkjum flest enn í dag.
En hér var ekki mikill landbúnaður.
Allt snerist um sjósókn og stærri býlin
áttu sína eigin vör, stærst var Varaós,
Króksós og Gerðavör en fjölmargar
minni og hættulegri lendingarstaðir
meðfram ströndinni eins og enn má
sjá t.d. við Meiðastaði og Rafnkels-
staði og skipskaðar tíðir.
Meðfram strandlengjunni kúrði
fjöldi hjáleiga, tómthúsa og þurra-
búða, í námunda við stærri býlin, þar
sem þorri íbúanna bjó við þröng kjör.
Og þetta samfélag hafði verði óbreytt
um aldaraðir. Hér var líkast til ekkert
timburhús árið 1872 nema Útskála-
kirkja sem reist var 1863. Kirkjan
hefur verið eins og höll í samanburði
híbýli almennings enda átti guð heima
þar og þar var séra Sigurður B. Sí-
vertssen, prestur.
Allar heimildir greina frá misgóðum
torfbæjum hér um slóðir, sem voru
yfirleitt illa viðaðir vegna skorts á
timbri enda lítið um rekavið á Suður-
nesjum, oftast ekkert nema baðstofa
og hlóðaeldhús og áfast fjós hjá þeim
sem höfðu kýr. Fæstir áttu kýr, til þess
þurfti tún eða grasnytjar.
Það merki um hreint ótrúlegan
stórhug og framsýni að láta sér detta
í hug að byggja barnaskóla slíku svæði
þar sem lífsbaráttan var svona hörð.
Útskálaprestakall var stórt í þá
daga og náði frá Keflavík, þaðan út á
Garðskaga og inn í Hafnir. Árið 1872
voru sóknarbörnin samtals 1.058, þar
af 128 í Keflavík og þar var eina versl-
unarhúsið á nesinu, í Leirunni bjuggu
150, 390 í Garðinum og færri í Sand-
gerði og Höfnum. Garðurinn var því
fjölmennasti og þéttbýlasti parturinn
af strandlengjunni.
Séra Sigurður þótti góður fræði-
maður þótt hann nyti ekki sjálfur
langrar skólagöngu. Hann fluttist
ungur í Garðinn þar sem faðir hans
varð prestur. Hann fór í Bessa-
staðaskóla og varð upp úr því að-
stoðarprestur hjá föður sínum með
konungsleyfi 1831 og tók síðan við
Útskálaprestakalli öllu þegar faðir
hans lést og var hér prestur nánast
til dauðadags 1887, samtals í 56 ár
samtals. Það er óljóst hvort hann lauk
nokkurn tíma Prestaskóla.
En hann gaf út nokkrar bækur sem
sýna áhuga hans á fræðslumálum, t.d.
Kristindómsbók handa börnum sem
kom út 1840 og Stuttur leiðarvísir í
reikningi 1854, auk sálmabóka.
Séra Sigurður hóf söfnun á
samskotafé fyrir byggingu skólahúss
í Gerðum árið 1860 og mun hafa
rætt fyrirætlanir sínar í messum.
Söfnunarfé barst frá bændum í sveit-
inni og kaupmanninum í Keflavík auk
Thorkellísjóðs en sjálfur mun Séra
Sigurður hafa lagt verulegt fé til bygg-
ingarinnar auk þess sem hann lagði
til byggingarlandið sjálft. Sagt er að
prófasturinn í Görðum hafi haft efa-
semdir um þessar fyrirætlanir, enda
hafði hann þegar hafið undirbúning
að stofnun skóla í Hafnarfirði sem
síðar var kenndur við Flensborg. Þá
höfðu Vogamenn einnig hafið undir-
búning að stofnun skóla og sóttust
einnig eftir fé úr Thorkellísjóði. Fram-
kvæmdir við smíði Gerðaskóla hófust
1871. Skólinn var reistur á fjöru-
kambinum við Gerðavör, skammt frá
þar sem nú stendur Sjólyst, hús Unu
miðils.
Verkinu stjórnaði smiður úr
Reykjavík og fékk hann aðstoð frá
bændum í Garði við byggingavinnuna.
Veggir voru hlaðnir úr grjóti, sem var
nýlunda hér, tvöfaldir veggir með
sandi á milli og ris úr timbri, þarna
voru tvær stofur og baðstofa, sem
ætluð var þeim börnum sem þyrftu
að koma langt að, og risið var svefn-
loft fyrir kennarann. Byggingakostn-
aður nam 4.500 krónum.
Markhópur skólans voru börn á
aldrinum níu til fjórtán ára og sam-
kvæmt kirkjubók Útskála voru þau
samtals 90 talsins. En fyrsta starfsár
skólans voru nemendur hins vegar
aðeins fimmtán til átján og þannig
var staðan næstu tvo áratugi eða svo,
eða um fimmta hvert barn á skóla-
aldri. Í fyrsta hópnum munu hafa
verið ellefu drengir. Hafa ber í huga
að stálpuð börn voru talin ómissandi
við ýmis til ýmissa verka, bústörf og
fiskvinnslu og skólagjöld voru tólf til
tuttugu krónur á ári. Og fæstir höfðu
ráð á slíku. Skólastarf í Gerðaskóla
hófst 7. október 1872 og starfsemi
skólans á Vatnsleysuströnd skömmu
seinna.
Fyrsti kennarinn var Þorgrímur
Þórðarson Gudmundsen, 22 ára
stúdent, hann hélt mánaðarlegt bók-
hald yfir einkunnir og framfarir barna
og færði til bókar af mikilli samvisku-
semi, raðaði börnunum frá hæstu
meðaleinkunn til þeirrar lægstu.
Kennaralaunin voru 70 krónur á ári og
frítt uppsátur og vergögn í Gerðavör.
Þorgrímur þótti góður kennari en
hann var líka góður sjósóknari og
fengsæll.
Kennslugreinar voru fimm: Kristin-
dómur, Biblíusögur, lestur, skrift og
reikningur.
Samkvæmt bókhaldi kennarans
var efnilegasti námsmaðurinn fyrstu
árin strákur frá Skeggjastöðum sem
hét Pálmi Þóroddsson, tíu ára gamall.
Hann var af fátæku fólki kominn en
þótti svo mikill efnispiltur að prest-
urinn borgaði skólagjöldin fyrir hann.
Pálmi stóð alltaf hæstur í Gerðaskóla
þau þrjú ár sem hann var þar og séra
Sigurður hélt áfram að styðja hann til
frekara náms. Pálmi þessi útskrifaðist
úr Prestaskóla og varð merkisprestur
norður á Hofsósi. Hann mun hafa skírt
son sinn Sigurð í höfuðið á þessum
velgjörðamanni sínum.
Skólahúsið nýja við Gerðavör var
ekki notað lengi. Þarna gat sjór gengið
yfir og umlukið skólahúsið í stór-
streymi og stormi einnig voru stein-
veggirnir nánast gluggalausir þannig
að dagsbirtu naut illa og húsið kalt.
Skólinn var því fluttur en útveggirnir
stóðu fram til ársins til 1993 þegar
þeir voru brotnir niður og sléttað yfir,
illu heilli, því þetta voru merkilegar
minjar um mikinn stórhug. Þá höfðu
nemendur Gerðaskóla nýlega mælt
upp skólann og smíðað vandað líkan
undir leiðsögn Jóhann Sigurðar Víg-
lundssonar, handavinnukennara.
En aftur að spurningunni. Hvernig
stóð á því að í þessari fátæku og
harðbýlu sókn skyldi rísa barnaskóli
á undan flestum öðrum stöðum á
landinu? Auðvitað má segja að fram-
farahugur hafi verið í loftinu undir
lok 19. aldar en miklu veldur sá sem
upphafinu veldur. Því verður ekki á
móti mælt að áhugi og framtakssemi
sóknarprestsins, Sigurðar Brynjólfs-
sonar Sívertsen, hratt þessu af stað
og stofnun skólans varð mörgum
öðrum byggðarlögum gott fordæmi.
Það er því vel við hæfi að minnisvarði
um hann, sem var afhjúpaður 1989,
standi hér á skólalóð Gerðaskóla. Á
þessum hátíðisdegi skulum við færa
honum þakkir. Gleðilega hátíð.
Ps. Upplýsingar um kennslu og fyrstu
starfsár Gerðaskóla eru úr lokarit-
gerð Jóns Ögmundssonar og Sveins
félaga hans úr B.Ed. námi KHÍ frá 1979
eða 1980 auk þess sem notaðar voru
kirkjubækur Útskálasóknar og bækur
um skólahaldið í Gerðaskóla sem varð-
veittar eru á bæjarskrifstofum Suður-
nesjabæjar í Garði.
„Þetta er vissulega ekki á allra vörum,
það vill fenna yfir söguna á skemmri
tíma en 150 árum, þannig að það er
búið að leggjast í grúsk í kirkjubókum
og öðru til að viða að sér þessum fróð-
leiksmolum sem ég var að reyna að
kynna hér fyrir gestum,“ segir Eiríkur
Hermannsson, fv. skólastjóri Gerða-
skóla, sem hefur verið að taka saman
sögu Gerðaskóla í 150 ár. Í afmælis-
hátíð skólans síðasta föstudag flutti
Eiríkur brot úr sögunni fyrir viðstadda.
Það þykir merkilegt að það hafi í
fátækt verið hægt að byggja upp
skóla hérna.
„Það er stórmerkilegt því pening­
arnir voru í kaupstöðunum þar sem
verslunin var. Hér var ekkert slíkt,
þannig að þetta var fyrst og fremst
söfnunarfé. Séra Sigurður Brynj­
ólfsson Sívertsen, sóknarprestur,
lagði mikið fé í þetta sjálfur og svo
kom styrkur frá Thorcillius­sjóði en
það kostaði mikinn pening að byggja
skóla. Svo urðu að vera skólagjöld
en það gátu ekki allir greitt þau. Þá
greiddi séra Sigurður sjálfur fyrir
nokkra nemendur, ef honum leist
þannig á. Þetta segir sína sögu um
tíðarandann og ástandið í sam­
félaginu á þessum árum.“
Guðni Th. Jóhannesson, forseti
Íslands, var gestur Gerðaskóla á
þessum tímamótum og tók undir
með Eiríki.
„Mér finnst það svo sannarlega og
sýnir hvað okkur hefur miðað fram á
veg. Nú er almenn skólaskylda og öll
börn fá notið menntunar en sú var
alls ekki raunin fyrir 150 árum. Þetta
sýnir stórhug fólks hér að reyna að
gera það sem hægt var. Þetta sýnir
líka gjafmildi og framsýn manns
eins og séra Sigurðar B. Sívertsen
að kosta þá til náms sem þóttu afar
efnilegir,“ segir Guðni.
Og Bessastaðir koma aðeins inn í
þessa sögu.
„Jú, þeir nemendur sem gátu héldu
áfram sínu námi og fóru til Bessa­
staða. Það hefur örugglega þótt afar
merkilegt að halda þangað, í einu
menntastofnunina að heitið geti á
landinu, og afla sér þar menntunar.
Það er líka tímanna tákn að það var
ekki ætlað öllum og eingöngu drengir
sem gátu notið þess. Nú þegar við
lítum um öxl getum við fagnað því
sem vel var gert á sínum tíma og á
að fylla okkur kappi að geta ennþá
betur í framtíðinni.“
Vogar fögnuðu um síðustu helgi
150 ára afmæli skólahalds. Það er
merkilegt að hér á Suðurnesjum
hafi menn verið svona framsýnir.
„Það er vissulega stórmerkilegt
að þetta skuli gerast hér á Suður­
nesjum. Auðvitað skiptir Thorcillius­
sjóðurinn máli. Hann er upprunninn
úr Njarðvíkunum. Honum var ætlað
að styðja við börn til menntunar.
Þessir tveir skólar nutu þess.“
Guðni, ert þú að upplifa í ferðum
þínum um landið hvað skólastarf
hefur eflst?
„Það má segja það. Maður reynir
að gera sér far um það að í heim­
sóknum að fara í skóla. Maður fyllist
bjartsýni og kappi. Krakkarnir eru
hressir, kurteisir, öflugir, kraftmiklir.
Ég held að það sé mikilvægt að við
höfum skólastarf á forsendum þeirra.
Það verða alltaf einhver ungmenni
sem finna sig ekki alveg í því sem
við getum kallað hefðbundið skóla­
starf. Þá er það hlutverk okkar og
skylda að finna lausnirnar og kapp­
kosta alltaf að láta börnum líða vel í
skólanum. Finna lausnir ef leita þarf
lausna. Ekki bara hugsa sem svo að
ef barni líður ekki vel í skólanum þá
sé það vandamál þess, þvert á móti
er það vandamál okkar og okkar að
leysa það.“
Eiríkur, þú varst hérna skólastjóri
í tíu ár. Upplifir þú breytingar á
þessum tíma?
„Já, gríðarlegar. Þegar ég tók við
skólanum þá gátu nemendur ekki
útskrifast héðan með grunnskóla­
próf. Það var fyrsta skrefið að koma
því á. Síðan þurfti að byggja við og
það þurfti að einsetja skólann. Það
eru gríðarlegar breytingar sem hafa
orðið og ég tek undir hvert orð sem
forsetinn segir hér um mikilvægi
þess að halda utan um hvert einasta
barn. Það er okkar hlutverk og ekki
hægt að kenna barninu um ef það
misstígur sig einhverra hluta vegna.
Þar hefur skólinn gríðarlega stóru
hlutverki að gegna.“
Guðni vill skólastarf
á forsendum nemenda
150 ára Gerðaskóli
Ávarp Eiríks Hermannssonar, fv. skólastjóra Gerðaskóla.
Hann hefur verið að taka saman sögu skólahalds í Garðinum.
FIMMTUDAG KL. 19:30
HRINGBRAUT OG VF.IS
Eiríkur Hermannsson fv. skólastjóri Gerðaskóla og Guðni Th.
Jóhannesson forseti Íslands ræddu skólamál á afmælishátíðinni.
Líkön sem nemendur hafa unnið af fyrstu skólabyggingum í Garðinum voru til sýnis.
vÍkurFrÉttir á SuðurNeSJuM // 9