Vesturland - 01.12.1986, Blaðsíða 18

18
„Það hlýtur að vera hlýrra að búa
í húsi við Laugaveg...“
Hér er vargur og vetrarharka
veiðin stopul og treg.
Það hlýtur að vera hlýrra að búa —
búa í húsi við Laugaveg.
Um byggðastefnu, fólksfækkun í
dreifbýli og nokkrar ástæður
hennar.
Eftir Einar K. Guðfinnsson.
Davíð Stefánsson skáld frá
Fagraskógi missir ekki marks
þama í þessum hendingum ort-
um við Mývatn. Þó að í fáum
orðum sé, sýnist að þama
krystallist á margan hátt sú tog-
streyta sem löngum hefur verið
með þéttbýli og strjálbýli. Og
má segja að hún lýsi málflutn-
ingi hvorutveggja; strjálbýlis-
búa, sem líta suður yfir heiðar
öfundaraugum vegna hræbill-
egrar hitaveitunnar, snjóleysis-
ins og lífsins lystisemda sem
menn kynnast í helgarpökkum
á Hótel Sögu eða Broadway og
jafnvel Þjóðleikhúsinu eða óp-
erunni — ef heilsan leyfir á
sunnudegi. Eins gæti Davíð
þarna verið að yrkja í orðastað
einhvers Reykjavíkur-baldurs-
ins, sem hland hieypur fyrir
brjóstið á við eina sama til-
hugsunina um að tvífætlingar
búi öfugu megin við sjálfa
Signu og Thames Reykjavíkur,
Elliðaárnar.
Það dregur að kosningum og
sjálfstæðismenn ákveða að efna
til samræðu um byggðamál. —
„Það er ekki vonum fyrr,“ sagði
við mig vestfirskur sveitar-
stjórnarmaður, um það leyti
sem ég var að stíga upp í flug-
vélina hingað suður. Undir þau
orð tek ég heils hugar og spyr
líkt og norðlenska popphljóm-
sveitin: „Er ekki kominn tími til
að tengja — Sjálfstæðisflokkinn
hinni mikilvægu umræðu sem
fram fer og þarf að fara fram
um byggðamálin í sem víðust-
um skilningi þess hugtaks.“
ÞRÓUNIN ERLENDIS
Þróun byggðar á Islandi hef-
ur að sumu leyti dregið dám af
því sem gerst hefur í hinum
iðnvædda heimi. I bændasam-
félögum fyrri alda var þéttbýl-
ismyndun óveruleg. Fólk sótti
lifibrauð sitt í sveitirnar og bjó
þar. Með iðnbyltingunni í Ev-
rópu á ofanverðri átjándu
öldruðu stakkaskipti á þessum
sviðum i Vestur-Evrópu. Sjálf-
virkni í atvinnulífinu og vaxtar-
hraði iðnaðarins gerðu það að
verkum að fólk flýði sveitirnar
og tók sér bólfestu í nágrenni
við vinnustaði sína. Þróunin
varð ör. Heimsborgin Lundúnir
var fámenn um 1800. Þar
bjuggu þá 900 þúsund manns.
Einni öld síðar var íbúafjöldinn
orðinn 4,7 milljónir. Hafði með
öðrum orðum ríflega fimm-
faldast á einni öld. Eins og að
líkum lætur voru það atvinnan
og auðæfi borganna sem dró
fólk frá sveitunum í borgimar.
Um líkt leyti og bændur og
búalið Vestur Evrópu voru að
hefja flótta úr sveitunum sátu
íslenskir strjálbýlisbúar kyrrir
og rólegir á býlum sínum.
Hræringar utan úr heimi fóru
framhjá garði forfeðra okkar á
þessum árum. Móðuharðindi,
hrellingar og horfellir ein-
kenndi sögu okkar er grannar
okkar hófu sem ákafast að rísa
úr öskustónni og héldu á vit
nýrrar aldar — aldar iðnvæð-
ingar.
TILKOMA TOGARA OG
MÓTORBÁTA
Tilkoma togara og mótorbáta
í upphafi þessarar aldar var
okkar stóra iðnbylting, sem
gjörbreytti öllu. Um þetta segir
landfræðingurinn Sigfús Jóns-
son (Nú bæjarstjóri á Akureyri)
í riti sínu um sjávarútveg ís-
lendinga á tuttugustu öld:
„Sjávarútvegur var á tíma-
bilinu 1905 — 1939 aflvaki
þeirra efnahagslegu framfara er
þá urðu og leiddi þróunina í átt
frá sjálfsþurftabúskap til mark-
aðsbúskapar og frá tiltölulega
lokuðu hagkerfi í átt til opins
hagkerfis. I þessu lykilhlutverki
hafði sjávarútvegurinn dyggi-
legan bakhjarl sem landbúnað-
urinn var; vinnuaflið kom úr
landbúnaði en í gegn um
neyslutengsl leiddi sjávarútveg-
urinn landbúnaðinn áfram á
braut efnahagslegra framfara."
UPPBYGGING VIÐ
FAXAFLÓA
I riti sínu skýrir Sigfús
hvemig uppbygging stór-út-
gerðar á þessum ámm varð fyrst
og fremst í Hafnarfirði og
Reykjavík. Það rekur hann
mjög til hafnleysunnar sem var
víðast á suðurströndinni. Hann
segir orðrétt: „Eftir að síminn
kom 1906 og eftir að heild-
verslanir og bankar hófu starf-
semi sína í Reykjavík og ekki
síst eftir að hafnargerð lauk þar
1915 var Reykjavík orðin mið-
stöð efnahags og viðskiptalífs í
landinu. Lokahnykkurinn í
þessari þróun varð svo í fyrri
heimsstyrjöldinni þegar mest
öllum inn- og útflutningi lands-
manna var beint um Reykjavík.
.Verslunarstaðir úti um land
sem áður höfðu haft bein við-
skiptatengsl við Kaupmanna-
höfn og Bergen, svo sem ísa-
fjörður, Akureyri og Seyðis-
fjörður misstu við framgang
Reykjavíkur, hlutverk sitt sem
verslunarmiðstöðvar heilla
landshluta. Árið 1913 voru 36
,2% innflutningsins tollafgreidd
í Reykjavík en árið 1918 var
þetta hlutfall 87,8 prósent.
Svipað gerðist með
útflutninginn.“
ÞRÓUNIN EFTIR STRÍÐ
Byggðaþróun eftir stríð hefur
orðið á nokkuð annan veg.
Fólksflótti úr sveitum hefur
orðið mikill en þróunin orðið á
ýmsa vegu í fjölmörgum sjáv-
arplássum. Sigfús Jónsson
nefnir það miðsóknarkraft
þessa gegndarlegu tilhneigingu
þjóðarinnar að æða með látum
suður að Faxaflóa í landnám
Ingólfs. Það er ljóst að þessir
kraftar réðu lögum og lofum
allt fram til ársins 1970. Upp-
gangurinn í stórútgerð á Suð-
Vestur hominu á öndverðri
öldinni hafði veitt Reykjavík og
nágrenni slíka forystu að
vinnuafl og fjármagn tók að
leita þangað. Þannig veli þetta
upp á sig líkt og snjóbolti á leið
niður bratta brekku.
ÖRARI ÞRÓUN HÉRLENDIS
Ýmislegt var gert til að
spyrna gegn þessari sókn. I
greinargerð með frumvarpi til
laga um stofnun nýrrar deildar
við Framkvæmdabankann á
árunum 1955—56 sagði frá
nokkrum slíkum atriðum. Er
þar á meðal getið Fiskimála-
sjóðs, úthlutun atvinnuaukn-
ingarfjár á vegum Félagsmála-
ráðuneytisins, ríkisábyrgðir
vegna fiskiðjuvera, lánadeild
smáíbúðarhúsa, vatnsveitulög,
endurbætur jarðræktarlaga og
Vestiirbœrinn um 1920.
Félagsheimilasjóð. Til viðbótar
þessu má auðvitað nefna stóru
atriðin, uppbyggingu hafna,
flugvalla, betri samgöngur og
svo framvegis.
Það er auðsætt að þó svo að
þéttbýlismyndun á íslandi hafi í
ýmsu tilliti orðið á svipaðan veg
og í nágrannalöndunum hefur
þróunin orðið miklu hraðari
þéttbýlismyndunin einnig orðið
meiri. Um síðustu aldamót
bjuggu um 80% landsmanna í
dreifbýli en 20 prósent í þétt-
býli. I dag býr 91 prósent þjóð-
arinnar í þéttbýli og 9% í dreif-
býli.
FLUTNINGURINN AF
LANDSBYGGÐINNI
Þetta er annar þáttur þeirra
breytinga sem orðið hafa á bú-
setu íslendinga á þessari öld.
Hinn lýtur að flutningi af
landsbyggðinni og til höfuð-
borgarsvæðisins. Ég rakti hér
Bjarni Benediktsson fyrrverandi
formaður Sjálfstæðisflokksins og
forsætisráherra. Við viljum byggja
landið allt, sagði hann í víðkunnri
ræðu.
fyrr í máli mínu hvernig vöxtur
útgerðar í og við Reykjavík varð
til þess að fólk flutti þangað frá
fyrri heimkynnum sínum. Þetta
er hægt að sýna enn frekar með
tölulegum rökum, sem varpa
ljósi á þróunina eftir síðari
heimsstyrjöld. Á árunum 1941
til 1985 tvöfaldaðist íbúafjöldi
lanesins. I upphafi tímabilsins
bjuggu 37 prósent þjóðarinnar á
höfuðborgarsvæðinu. I fyrra
var þetta hlutfall komið upp í 55
prósent. Vestfirðingum fækkaði
bókstaflega á þessum tíma.
Fólki fjölgaði um 3 prósent á
Norðurlandi vestra en um tæp
30 prósent á Austurlandi. I öðr-
um landsbyggðarkjördæmum
var fjölgunin um 50 prósent. Sé
litið til suðvesturhomsins kem-
ur í ljós að fjölgunin hefur orðið
langsamlega mest í nágranna-
sveitarfélögum Reykjavíkur.
Þar fjölgaði íbúum um 64,5%. Á
Suðurnesjum fjölgaði íbúum
um 300 prósent en 120 prósent í
Reykjavík.
AÐALATRIÐIN ÁRÉTTUÐ
Ég hefi nú með nokkrum
orðum — og tölum — rakið í-
búaþróunina á Islandi á þessari
öld. Það blasir við að átt hafa
sér stað gífurlegir búferlaflutn-
ingar. I fyrsta lagi úr sveitum í
þéttbýlið. I öðru lagi frá lands-
byggð til höfuðborgarsvæðisins.
I framhaldi af þessari upptaln-
ingu vaknar vitaskuld ein meg-
in spuming. Hún er þessi: er
þessi þróun æskileg, eða rétt?
Það er auðvitað deginum
ljósara að hluta af búseturösk-
ra breytinga á atvinnuháttum
okkar. Vélvæðing og iðnþróun
leiddu til þéttbýlismyndunar.
Vegna landkosta Islands urðu
þessir þéttbýlisstaðir óhjá-
kvæmilega við sjávarsíðuna að
langmestu leyti.
Það er ennfremur augljóst að
menn hafa í orði viðurkennt að
það sé eðlilegt markmið að
byggja landið. Kjarkmiklir
stjórnmálamenn hafa lýst því
yfir að vel megi nokkru til kosta
til þess að þetta markmið náist.
Jón Forseti, fyrsti togarinn sem sérstaklega var smíðaður fyrir íslendinga.
Togaraöldin og vélvæðing bátanna samsvaraði iðnbyltingu Islendinga og skipti
sköpum um búsetuþróun.
Reykjavík um 1920. Glögglega má sjá höfnina sem þama hafði að mestu tekið
á sig endanlega mynd. Góð höfn í Reykjavík en hafnleysa víða annars staðar
hafði mikið að segja um byggðaþróunina.