Íslenska leiðin - 01.10.2002, Blaðsíða 35

að samkeppni og árekstrar milli ríkja séu megin skýringarnar fyrir
uppbyggingu ríkisvaldsins í Evrópu Hún staðhæfði að endurtekinn
hernaður í Evrópu hafi neytt konunga og aðra valdhafa í ríkjum
Evrópu til að afla tekna til að reka heri sína og hafi jafnframt kallað
á endurskipulagningu ríkisfjármála og uppbyggingu nútímalegrar
stjórnsýslu. Efling ríkisvaldsins hvíldi einnig á öflugum hagvexti og
vaxandi þjóðartekjum. í bókinni notarSkocpol þessa kenningu til að
útskýraorsakirhinnaumfangsmiklu þjóðfélagsbyltingaíFrakklandiog
síðar í keisaradæmunum í Rússlandi og Kína. Þjóðfélagsbyltingarnar
hafi verið afleiðing þess að ríkjandi valdhöfum tókst ekki að tryggja
stöðu sína gagnvart öðrum öflugri ríkjum. Þeim var ýtt til hliðar af
öflum sem vildu og gátu eflt hið innlenda ríkisvaldið svo það stæði sig
betur í þessari alþjóðlegu samkeppni.
Annar þekktur fræðimaður hefur haft mikil áhrif á skilning okkar
á þróun þjóðríkisins, en það er Anthony Giddens. í bók sinni The
Nation State and Violence sem út kom 1985 dró Giddens upp mjög
glögga mynd af því hvers vegna ríkisvaldið efldist. Rekur hann saman
þrjá samverkandi þætti sem hann telur skýra þróun ríkisvaldsins frá
lokum einveldis til nútímans. Þessir þættir eru þróun kapítalismans,
iðnvæðing og samkeppni ríkja á alþjóðavettvangi sem oft birtist í
hernaðarátökum á milli þeirra.
Giddens rekur hvernig aukin miðstýring og uppbygging ríkisvaldsins
hélst í hendur við þróun nýrra stjórntækja sem byggðu m.a. á
eftirliti með þegnunum og þekkingu á atferli þeirra. Jafnframt jókst
mikilvægi samstöðutilfinningar meðal íbúanna og stjórnmálalegt
mikilvægi þess að stjórnvöld væru álitin lögmæt. Úr þessum jarðvegi
spratt hugmyndafræðin um þjóðríkið að mati Giddens. Þegnar sem
börðust fyrir föðurlandið og borguðu skatta öðluðust lýðrétt. Aukið
lýðræði veitti stjórnvöldum aðhald og ýtti e.t.v. undir að verkefnum
ríkisvaldsins fjölgaði. Að sama skapi víkkaði umfang stjórnmálanna.
Hér að framan hafa í stuttu máli verið raktar nokkrar helstu kenningar
um hvaða þættir hafi mótað þróun þjóðríkja. Þráttfyrir aðfræðimenn
greini gjarnan á um þessa þætti eiga flestar kenningar um þróun
þjóðríkja það sameiginlegt að þær líta ekki einungis til innlendra
áhrifaþátta heldur vega áhrif hins alþjóðlega umhverfis einnig þungt,
ekki síst markaðshagkerfið og þróun þess. En víkjum þá aðeins að
þætti lýðræðis í nútíma samfélögum.
Lýðræði og opinber stefnumótun
Hugtakið stjórnmál vísar til opinberrar umræðu um hver séu, eða
eigi að vera, sameiginleg viðfangsefni borgaranna og með hvaða
hætti beri að vinna að þeim. Stjórnmál snúast einnig um hvernig
sameiginlegra verðmæta er aflað og ráðstafað. Hugtakið stjórnkerfi
vísar til hinna mörgu ferla sem varða töku ákvarðanna um sameiginleg
málefni þegnanna og framkvæmd þeirra. Bæði ákvarðanatakan
og framkvæmd ákvarðanna kalla á viðbrögð frá almenningi sem
stjórnkerfið þarf að bregðast við. Kjarni hvers stjórnkerfis eru þær
stofnarnir þjóðfélagsins sem hafa með höndum lagarsetningarvald,
framkvæmdarvald og dómsvald. f lýðræðissamfélögum starfa þessar
stofnanir í nánu samspili við einstaklinga og samtök þeirra.
Opinberar ákvarðanir mynda ramma um líf þegnanna og hafa oft
með beinum hætti áhrif á hagsmuni þeirra. Einstaklingar hafa
ólíkar þarfir og hagsmuni og mynda jafnframt félagsleg tengsl við
aðra einstaklinga. Einir eða í hópi við aðra einstaklinga setja þeir
gjarnan fram kröfur eða hugmyndir um stjórnmálaleg úrlausnarefni.
Stjórnmálaflokkar, hagsmunasamtök og önnur félagasamtök eru
gjarnan farvegur fyrir slíka kröfugerð. Samtök einstaklinga eru því
einnig mikilvægur þáttur hvers stjórnkerfis.
í nútíma samfélögum er stöðugleiki stjórnkerfisins undir því kominn
að opinber ákvarðandataka og framkvæmd hennar sé að jafnaði í
sátt við meginþorra almennings. Greið boðskipti milli almennings og
stjórnvalda eru afar mikilvæg forsenda farsæls stjórnarfars. Stjórnvöld
þurfa að vita vilja almennings til að geta framkvæmt hann. Að sama
skapi þurfa þegnarnir að skilja og virða vilja og fyrirmæli stjórnvalda.
Þegnarnir þurfa að vita hvaða reglur eru við lýði, hvernig þeir sækja
rétt sinn og hvernig ákvarðanir eru teknar. Reglur þurfa jafnframt að
vera í takt við almenna réttarvitund fólks. Aðgangur að upplýsingum
um viðhorf fólks, gildandi leikreglur og ákvarðanatökuferlið er
nauðsynlegur liður í að tryggja lögmæti stjórnkerfisins.
I nútímasamfélagi fara boðskipti milli stjórnvalda og almennings
oft fram með milligöngu fjölmiðla, t.d. í formi tilkynninga, viðtala,
greinaskrifa og fréttaskýringa. En einnig getur almenningur leitað
beint til þeirra sem taka ákvarðanir um sameiginleg málefni og
framkvæmd þeirra. Þetta er gert með ýmsum hætti, t.d. með
samtölum, fundum, söfnun undirskrifta, mótmælastöðu eða göngu,
eða öðrum aðgerðum sem gefa til kynna ákveðna afstöðu.
í kosningum gefst fólki einnig færi á að láta í Ijós almennan vilja sinn
og velja sér þá fulltrúa sem það telur að muni best framkvæma þann
vilja. Skoðanakannanir gegna einnig að þessu leyti nokkru hlutverki
í nútímasamfélögum. Málfrelsi, félagafrelsi, frjálsir fjölmiðlar og
greiður aðgangur að upplýsingum eru allt mikilvægar forsendur þess
að lýðræði ríki.
Nútíma lýðræði er nátengt þróun réttarríkisins. Réttarríki vísar til
þess fyrirkomulags að réttindi og ábyrgð þegnanna eru skilgreind
í almennum og ópersónubundnum lögum. Jafnræði þegnanna er
tryggt með lögum og óheimilt er að mismuna fólki t.d. á grundvelli
ætternis, kynferðis, kynþáttar eða trúarskoðana. Þess í stað verður
að styðjast við almennar reglur, sem og ópersónubundið mat á
hæfni einstaklinga, þegar gera þarf upp á milli fólks, t.d. hvað varðar
stöðuveitingar og framgang í starfi.
Lýðræði er hins vegar margrætt hugtak og e.t.v. í stöðugri þróun.
Einföld skilgreining á lýðræði er sú að opinberir valdhafar stjórna
í nafni almennings því valdið er frá almenningi komið. Hugtakið
lýðræði vísar einnig til fyrirkomulags við ákvarðanatöku sem felur í
sér að farið verður að vilja meirihlutans.
Lengi fram eftir öldum byggðu stjórnkerfi heimsins ekki á
hugmyndum um lýðræði. Þess ístað var algengt að gengið væri útfrá
því að stjórnvöld stýrðu ríkinu í umboði æðri máttarvalda sem falið
hefðu verðugum fulltrúum sínum á jörðu að fara með stjórn. Út frá
því var ályktað að gagnrýni á valdhafa og óhlýðni við þá væri einnig
óhlýðni við æðri máttarvöld. Einveldi konunga fyrr á öldum var t.d.
réttlætt með þessum hætti.
Þróun lýðræðisersamofin nútfmavæðingu þjóðfélaga. Nútfmavæðing
hélstíhendurviðtæknivæðinguog þróun markaða. Nútímavæðingin
kallaði á flutning fólks í borgir, sérhæfingu vinnuafls,aukna menntun,
uppbyggingu samgangna, meiri alþjóðleg samskipti, setningu nýrra
laga og reglna og uppbyggingu nútíma stjórnsýslu. í heildina þýddu
þessar miklu samfélagsbreytingar í kjölfar iðnbyltingarinnar að svið
stjórnmálanna víkkaði og umfang stjórnkerfisins jókst verulega.
Eftir því sem sameiginlegum verkefnunum fjölgaði jókst mikilvægi
skattheimtunar. Umræður um hver ættu að vera sameiginleg
verkefni þjóðfélagsins og hverjir skyldu standa fjárhagslegan straum
að þeim voru drifkraftur hinna borgaralegu byltinga í Bretlandi á
sautjándu öld, og í Frakklandi á átjándu og nítjándu öld. Pólitísk
umbrot í þessum ríkjum höfðu veruleg áhrif á þróun hugmynda
um lýðræði og stjórnmál, og lögðu grunn að þróun lýðræðislegra
stjórnarhátta. Þau sjónarmið sem höfðu betur kenndu að þegnréttur
ætti að vera almennur og engin gæti verið undanþegin skatti eða
samfélagslegri ábyrgð. Því var jafnframt slegið föstu að skattskyldu
fylgdu borgaraleg réttindi, s.s. kosningaréttur, málfrelsi, trúfrelsi og
félagafrelsi. Með tímanum hefur þróunin orðið sú að réttindi sem
lúta að velferð einstaklinga hafa einnig fest sig í sessi sem einn þeirra
þátta sem tryggja lýðræði og stöðugt stjórnarfar. Lýðræðishugsjónin
byggði einnig á þeirri hugmynd að valdið til að skattleggja og
ráðstafa skattfé ætti að vera í höndum lýðræðislegra kjörinna fulltrúa
almennings.
íslenska leiðin
bls.35