Íslenska leiðin - 01.10.2002, Blaðsíða 53

Þriðji heimurinn og við
Það viðfangsefni sem ég hef verið beðinn um að velta vöngum yfir
í þessu greinarkorni lýtur að þeirri togstreytu og ójöfnuði sem ríkir
á milli norðurs og suðurs og hvernig hægt sé að bæta stöðu þeirra
landa sem teljast til„suðurs". Þá er spurt hvort frjáls viðskipti séu allra
meina bót og hvort alþjóðastofnanir, hugsanlega yfirþjóðlegar eigi
að stýra viðskiptum. Einnig er spurt hvort ég telji að vestrænum vel
stæðum ríkjum beri að fella niður skuldir þriðja heims landanna. Allt
eru þetta áleitnar spurningar og mikilvægt að þær séu ræddar, ekki
síður hér á landi en annars staðar. Hvers vegna?
Aðkoma íslendinga
íslendingar eru ekki fjölmenn þjóð en engu að síður getum við
haft áhrif á alþjóðavettvangi. Við eigum aðild að alþjóðasamtökum
og stofnunum, meðal annars þeim sem setja reglur um gangverk
heimsviðskiptanna. í þessu samhengi eru mikilvægastar Alþjóða
viðskiptastofnunuin (World Trade Organization) Alþjóðabankinn
(International Bank for Reconstruction and Development eða World
Bank eins og hann oftast er nefndur) og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
(International Monetary Fund). Norðurlöndin hafa mikið samstarf sín
á milli í þessum stofnunum og hafa þær leitast við að tala einni röddu.
Reglulega hefur það komið f hlut íslands að koma sjónarmiðum
Norðurlandanna á framfæri. Þannig er augljóst að íslendingar láta
að sér kveða í umræðunni um efnahagskerfi heimsins og þar með
um hlutskipti ríkra þjóða og snauðra og fyrir hönd okkar íslendinga
hafa verið settar fram hugmyndir og tillögur um hvernig tekið skuli á
skuldavandanum. Að mínu mati hefur farið fram of lítil umræða um
okkar áherslur í þessum efnum og er þar komin skýringin á því hvers
vegna ég tel þessa umræðu vera mikilvæga og brýna.
Hvernig birtist vandinn?
Á tuttugustu öldinni var það viðhorf ríkjandi að allt stefndi fram á við
og til betri vegar. Það var tekið sem gefið að þegar fram liðu stundir
yrði heimurinn öllum jarðarbúum betri íverustaður; með aukinni
tækni, stórvirkari framleiðsluháttum og víðtækari viðskiptum myndu
lífskjör jarðarbúa batna jafnt og þétt. Þetta hefur hins vegar ekki
orðið raunin. Þrátt fyrir þau framfaratækifæri sem tæknin býður upp
á hefur þróunin orðið á annan veg. Bilið á milli ríkustu þjóða heimsins
og hinna snauðustu hefur breikkað, þeim jarðarbúum hefur fjölgað
sem búa við örbirgð og þegar á heildina er litið hefur hlutur þriðja
heimsins, einsog iðulega er skírskotað til fátækari hluta mannkyns,
ekki batnað nema síður sé. Á níunda áratugnum varð talsverð
umræða um gildi hjálparstarfs í vestrænum fjölmiðlum í tengslum
við matvælasendingar til hungursvæða í Eþíópíu og víðar. f þeirri
umræðu gætti oft nokkurs hroka af hálfu íbúa hinna þróuðu iðnríkja í
garð þriðja heimsins og spurðu menn stundum með nokkrum þjósti
hvort engin takmörk væru fyrir því hve mikið fjárstreymið ætti að
verða frá norðri til suðurs; hvort virkilega væri ekki kominn tími til
að fólk í þróunarríkjunum stæði á eigin fótum? Ég fylgdist grannt
með þessari umræðu sem fréttamaður á Ríkissjónvarpinu á þessum
tíma. Og ég man hve mikil áhrif það hafði á mig þegar ég fyrst gerði
mér grein fyrir því hve fráleit þessi umræða var og á hve miklum
ranghugmyndum hún hvíldi. Staðreyndin var sú að fjárstreymið var
í reynd aldrei frá hinum ríku til hinna snauðu heldur öfugt:Vextir og
afborganir af lánum fátækra ríkja hafa oftast nær numið miklu hærri
upphæðum en lánveitingarnar til þeirra. í bóksem Alþjóðasamband
launamannna í efna- og orkugeiranum, Federation of Chemical,
v
Ögmundur Jónasson alþingismaðurog formaður BSRB I kzii
Energy and General Workers' Unions (ICEF) gaf út árið 1992 eftir
Jeffrey Harrod er ítarlega rætt um þetta efni. Þar er m.a. byggt á tölum
frá OECD og Alþjóðabankanum. Spurt er hvað myndi gerast ef í senn
yrði hætt allri aðstoð við þriðja heims ríki og þau ekki lengur knúin
til að borga vexti af lánum sínum til ríkra þróunarríkja. Jeffrey Harrod
segir að ef þetta hefði gerst á árinu 1990 hefðu þróunarríkin hagnast
um 71 milljarð Bandaríkjadala en á því ári námu vextir og gjöld af
lánum þriðja heimsins 112 milljörðum dala en bein þróunaraðstoð
41 milljarði. Hafa ber í huga að þessi tölfræði getur aldrei verið
mjög nákvæm en sérfræðingum sem hafa kannað málin frá þessu
sjónarhorni ber saman um að greiðsluflæðið sé úr Suðri til Norðurs
og séu afborganirnar þrisvar sinnum hærri en þróunarstoð. l’ ræðum
sem talsmenn þriðja heimsins flytja á alþjóðavettvangi er iðulega
vakin athygli á þessu. Kvartað er yfir því að rfki séu að kikna undan
vaxtabyrðunum og ekki sé fjármagn fyrir hendi til uppbyggingar í
stoðkerfum og velferðarþjónustu samfélagsins. Dandi Mwakawago
fulltrúiTanzaníu sem talaði fyrir hönd þróunarríkjanna og Kína (G-77)
á ársfundi Efnahags- og félagsmálaráðs Sameinuðu þjóðanna í Genf
árið 1997 benti á að um þriðjungur útflutningstekna Afríkuríkja færi
í afborganir af lánum. í framhaldinu má geta þess að í mjög fróðlegri
grein sem birtist í Morgunblaðinu í árslok árið 2000 um skuldabyrði
snauðra ríkja er Tanzanía einmitt tekin sem dæmi um ríki sem er
gert ókleift að fjárfesta í uppbyggingu vegna þungrar skuldabyrði. í
greininni segirfrá þvíað árið 1999 hafi erlendar skuldirTanzaníu numið
6,4 milljörðum dala. 162 milljónir hafi farið í afborganir af þessum
lánum en á sama tíma aðeins 154 milljónir til menntakerfisins og 87
milljónir til heilbrigðisþjónustunnar. í þessu samhengi vekur athygli
að á sama tíma og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og Alþjóðabankinn hafa
beitt hörðum þvingunum til að kreista út úr fátækum þróunarríkjum á
borð við Tanzaníu afborganir af lánum á okurkjörum og sett strangar
reglur til að greiða götu markaðsviðskipta, m.a. með því að láta
afnema niðurgreiðslu á matvælum og draga úr hvers kyns réttindum
launafólks sem hafa í för með sér útgjöld, þá hefur mildilega verið
tekið á útgjöldum til hernaðar. Skýringin er að sjálfsögðu sú að aukin
hernaðarútgjöld þýða aukna sölu á hergögnum suður á bóginn. Á
þessari sölu makar heimsauðvaldið krókinn. Þá er hitteinnig alræmt
hvernig þeir sem þjóna auðugustu ríkjum heims fá sérmeðhöndlun.
Þegar Mobutu Sese Seko fyrrum forseti Zaire lést árið 1998, er talið
að hann hafi átt á bilinu 4-10 milljarða Bandaríkjadala á erlendum
bankareikningum. Það sama ár námu heildarskuldir Zaire um 5
milljörðum dala. Allt frá árinu 1974 var vitað að stór hluti lána til Zaire
færi beint í vasa ráðamanna. Það létu fulltrúar Bandaríkjastjórnar í
Alþjóðagjaldeyrissjóðunum hins vegar sem vind um eyru þjóta enda
var einræðisherrann í Zaire dyggur þjónn hennar. Þess vegna var
haldið áfram að ausa í hann fé.
Spennitreyja fátæktarinnar
Þau brögð sem lánadrottnarnir og fjölþjóðleg stórfyrirtæki beita
fátækar þjóðir eru ekki til fyrirmyndar en mynstrið er augljóst og
Islenska leiðin
bls.53