Íslenska leiðin - 01.10.2002, Qupperneq 45

Utangáttar í Evrópusamstarfi!
Þegar hugsanlegt vægi Islands innan stofnana Evrópusambandsins
ber á góma er Lúxemborg oft og iðulega notað til hliðsjónar og er
sá samanburður alls ekki fjarri lagi. Með hliðsjón af Lúxemborg hafa
sumir komist að þeirri niðurstöðu að Island hefði 1% áhrif innan ESB
og er þá verið að vísa til atkvæðavægis íslendinga í ráðherraráðinu
og á Evrópuþinginu værum við aðilar að sambandinu.Vægi atkvæða
á vettvangi ráðsins og þingsins endurspeglar hins vegar ekki áhrif
einstakra aðildarríkja innan sambandsins nema að mjög takmörkuðu
leyti. Veruleikinn er mun flóknari og ræðst m.a. af málaflokkum.
Þessi aðferðafræði, þ.e. að reikna út möguleg áhrif okkar innan
sambandsins út frá vægi atkvæða, er því meingölluð.
Innan akademíunnar hafa menn verið að leika sér með nokkrar gerðir
af líkönum í þeim tilgangi að reikna út atkvæðastyrk ríkja. Flestir
byggja rannsóknir sínar á„Penrose" mælingu og notast annaðhvort
við „Banzhaf" eða „Shapley-Shubik" kvarða. Markmiðið er yfirleitt
að mæla styrk ríkja og ríkjahópa og meta þunga þeirra og áhrif á
ákvarðanatöku. f grein í The Journal of Common Market Studies
gagnrýnir Axel Moberg, stafsmaður sænsku utanríkisþjónustunnar,
þessa aðferðafræði. Hann telur að hún hafi innbyggðan alvarlegan
ágalla. Aðferðafræðin gangi út á að spá fyrir um möguleika tiltekins
ríkis á að ráða úrslitum um hvort ákveðin ríkjahópur hafi betur í
atkvæðagreiðslu eða ekki. Gert er ráð fyrir því að allir hugsanlegir
möguleikar á myndun ríkjahópa um tiltekið mál séu fræðilega jafn
líklegir, þ.e. atkvæðastyrkur ákveðins ríkis er metinn út frá öllum
mögulegum og ómögulegum aðstæðum. Moberg segir að þessi
nálgun við að mæla áhrif ríkja á ákvarðanatöku hafi ákaflega lítið
skýringargildi svo ekki sé fastar að orði kveðið.
Staðreyndin er sú að hvert og eitt aðildarríki hefur mjög fáa og skýrt
afmarkaða sérhagsmuni sem þau forgangsraða og á þetta ekki síst
við um smáríki. Þessir sérhagsmunir breytast lítið sem ekkert heldur
eru þeir sömu í öllum grundvallaratriðum þrátt fyrir að ríkistjórnir
með annars misjafnar áherslur komi og fari. f slíkum málaflokkum
er ekki raunhæft að reikna með því að atkvæði í ráðherraráðinu geti
fallið hvernig sem er - að útkoman sé í raun hálf tilviljanakennd og
geti þannig haft í för með sér byltingakenndar breytingar. Ríki með
augljósa sérhagsmuni mynda bandalög með öðrum ríkjum og slá
þannig skjaldborg um þessa hagsmuni sína. Aðildaríkin eru vel
meðvituð um sérhagsmuni einstakra ríkja og engin dæmi eru um að
gengið sé þvert gegn vilja einstakra ríkja í slíkum málaflokkum.
Það er hins vegar frekar sjaldgæft að mál séu afgreidd með
atkvæðagreiðslu í ráðinu. Aðildarríkin ná yfirleitt samkomulagi áður
en að því kemur og er rík hefð fyrir því að ræða hlutina í þaula og
ná víðtækri sátt um einstök mál - jafnvel þó að gildur meirihluti sé
fyrir hendi. Að vísu urðu atkvæðagreiðslur algengari í ráðherraráðinu
um miðjan 9. áratug síðustu aldar og eru einkum tvær ástæður fyrir
því. Með einingarlögunum 1986 fjölgaði sviðum þar sem hægt er að
afgreiða mál með vegnum meirihluta. Jafnframt komu mörg mál inn
á borð ráðsins í tengslum við innri markaðinn þar sem aðallega var
kosið um áherslur og útfærslur en ekki markmið. Þrátt fyrir allt er, eins
og kemur fram í bók Renshaw og Wallace -The Council of Ministers
bls. 18-19,einungis gengið formlega til atkvæðagreiðslu í ráðinu i um
25% tilvika. Aftur á móti er Ijóst að atkvæðagreiðslum á eftir að fjölga
með stækkun sambandsins.
Annað sem Moberg fjallar um í grein sinni íThe Journal of Common
Market Studies er meint átakalina á milli ríkja eftir stærð. Hér er hins
vegar fyrst og fremst um táknræna og yfirborðskennda spennu að
Úlfar Hauksson
stjórnmálafræðingur og formaður Evrópusamtakanna
ræða. í hinu daglega amstri Evrópusambandsins er þessi átakalína
ekki raunin. Á vettvangi sambandsins koma menn sér saman - og
takast á ef því er að skipta - um málefni og útfærslur á lausn mála á
ákveðnum sviðum.Stærð og styrkur og nakin valdbeiting í skjóli þess
er ekki sú aðferð sem viðhöfð er innan stofnana ESB. Áhrif einstakra
ríkja í tilteknum málaflokkum verður því ekki metin eingöngu út frá
stærð - málefnamælikvarðinn er mun raunsærri.
Fáir velkjast í vafa um að Evrópa er og mun vera okkar mikilvægasti
vettvangur í efnahagslegu og mennigarlegu tilliti. En með hvaða
hætti geta íslendingar best tryggt áhrif sín og hagsmuni í samfélagi
Evrópuríkja? Til að svara þessari spurningu þarf að vega og meta
stöðuna í dag. Er EES-samningurinn ásættanleg lausn til frambúðar
og hvaða valmöguleikum stöndum við frammi fyrir?
Áhrif innan EES og framtíð samningsins
Samningurinn um Evrópskt Efnahagssvæði (EES) var samþykktur
á Alþingi þann 12. janúar 1993. í aðdraganda samningsins gékk á
ýmsu og áður en til atkvæðisgreiðslu kom höfðu þrír af fjórum stóru
stjórnmálaflokkanna skipt um skoðun varðandi samninginn. Margir
voru þeirrar skoðunnar að samningurinn stefndi fullveldi og sjálfstæði
landsins í voða. Þess yrði ekki langt að bíða að útlendingar myndu
eignast íslenska dali og tún - ár og vötn. Hingað í sælunnar reit myndi
fólk víðsvegar úr Evrópu streyma og grafa undan menningu og
gildum íslendinga og hlutskipti sögueyjunnar yrði að vera eins konar
verstöð í norðurhöfum! Því fer fjarri að þessi sjónarmið hafi verið nýtt
innlegg í umræðuna um tengsl íslands við umheiminn og bundin við
EES-samninginn. Þessi kór var kyrjaður í aðdraganda aðildar íslands
að EFTA á sjöunda áratugnum og bergmálar enn þegar hugsanleg
aðild íslands að ESB ber á góma. í dag eru hins vegar lang flestir
þeirrar skoðunar að EES-samningurinn hafi verið gæfuspor fyrir land
og lýð.Samningurinn gerbreytti íslensku þjóðfélagi og færði framávið
á flestum sviðum og lagði grunninn að þeim efnahagsframförum
sem við íslendingar höfum notið síðustu árin. Með samningnum
voru innleidd fagleg vinnubrögð í stjórnsýslunni og einstaklingar
og atvinnulíf voru leyst úr fjötrum fortíðar. Úr fjötrum haftastefnu
og geðþóttaákvarðana sem hér hafa verið stunduð í skjóli landlægs
fyrirgreiðslukerfis.
Þrátt fyrir ótvíræða kosti EES-samningsins þá hafa ýmsar forsendur
hans breyst frá því að hann gekk í gildi.Evrópusambandið hefur tekið
breytingum og þrjú ríki úr EFTA-stoð samningsins (Austurríki, Svíþjóð
og Finnland) hafa skipt um lið og gengið í Evrópusambandið; eftir
sitja einungis þrjú þau fámennustu (Island, Liechtenstein og Noregur).
Við þetta fækkaði starfsfólki hjá stofnunum EFTA til muna og eftirliti
með framkvæmd samningsins,af hálfu EFTA,var breytt.Samningnum
sjálfum var þó í engu breytt. Hann er í fullu gildi og byggir á þeim
forsendum sem voru til staðar þegar hann var gerður. Fyrir utan að
vera lang stærsti og veigamesti viðskiptasamningur sem íslendingar
hafa undirritað er hann ólíkur öðrum viðskiptasamningum að
því leyti að hann á að heita „lifandi". Samningurinn tekur þannig
(slenska leiðin
bls.45