Úrval - 01.04.1973, Blaðsíða 109

JÓN ESPÓLIN
107
en á Snæfellsnesi, þar sem hann haföi
vart átt málungi matar, og i Borgar-
firðinum, þar sem hann hafði nálega
orðið að sitja og standa sem frændur
hans, Stefánungar, vildu. Menn-
ingarblærinn i Skagafirði nærði
nú og gladdi þann fræðineista, sem i
Espólin bjó. Var þess ekki langt að
biða, að sá neisti yrði að báli.
„Snemma beygist krókurinn,” segir
gamalt máltæki.
Þegar Espólin var unglingur i
fööurhúsum, tók þegar að bera á
námfýsi hans i sumum greinum, og þá
einkum sagnfræöi. Stundaði hann þá
mjög að lesa dönsk sagnfræðirit ,,og
nam við það dönsku á bókum og mikið
af timatali, sótti hann mjög fast þá
lesningu, og nálega máttu aðrir eigi
skynja, hve mikið yndi hans var af
þvi.”
Siðan segir litt af þessum
hugðarefnum hans, þar til komið er
fram að aldamótum 1800. Er
sagnritunar hans einna fyrst getið
veturinn 1799 — 1800. Segir i
ævisögunni: „En það var þenna vetur,
að Espólin ritaði heimssögu alla i settu
letri, og má kalla keisara eða
Rómverjasögur, er það ritverk mikið
og nær allt til loka 18. aldar.”
Arið 1806 er og haft á orði, að hann
hafi haft „starfa eigi all-litinn i
sagnfræði og ættvisi, er hann kvaðst
hafa verið mest gefinn fyrir.”
Sennilegt er, að eftir að hann kom til
Skagafjarðar og nær til dauðadags,
hafi hann setið þrátt við skriftir. Sótti
hann fræðistörfin þvi fastar sem hann
eltist. Eftir að hann fékk lausn frá
embætti, hefur hann getað helgað sig
þeim að mestu.
Um ritstörf Espólins hefur prófessor
Arni Pálsson ritað góða og skil-
merkilega grein: „Um Espólin og
Arbækurnar”, og er sú ritgerð formáli
að ljósprentaðri útgáfu,,Arbókanna”.
Þar eru verkum Espólins, einkum
„Arbókunum”, gerð skil út frá
bókmenntalegu sjónarmiði. Dr. Jón
Þorkelsson ritaði og formála að
ævisögu Espólins, svo sem fyrr segir,
og er þar m.a. rætt um sama efni.
Verður hér að mestu látið nægja að
visa til framangreindra rita, hvað
varðar bókmenntalegt og sagn-
fræðilegt gildi ritverkanna, en
hins vegar I stuttu máli talin nokkur rit
Espólíns.
Merkasta verk Espólins, og
jafnframt þar, sem lengst mun halda
nafni hans á lofti, eru „Arbækurnar”,
eða „Islands árbækur i sögu formi”,
eins og þær heita réttu nafni. 1 daglegu
tali hafa þær þó lengstum verið
kenndar við höfundinn og kallaðar
„Arbækur Espólins”. Þar tekur
höfundur sér fyrir hendur að rita
samfellda sögu íslendinga frá 1262
fram á nitjándu öld. Eins og nafnið
gefur til kynna, er sagan i
árbókarformi, þ.e. ártalaröðin er
notuð sem beinagrind frásagnarinnar
á svipaðan hátt og gert er i annálum.
Jafnframt þvi að tina til viðburði ýmsa
og tiðindi, reynir höfundur að setja
fram islenzkar ættartölur. Að mati
nútiðarmanna fer ekki vel á þvi, að
sliku sé blandað saman um of, en til-
gangur Espolins var sá „að sýna ei
aðeins hvenær hverir menn voru uppi,
sem eitt og annað er af sagt, heldur
einnig til hins, að vorrar aldar menn
vissi sem gjörst um (sina) forfeður, og
hvar þeir voru viðriðnir á þeirri eða
hinni tið, þvi að margir af þeim, sem
töldust i betri almúgaröð, voru hér
málsmetandi menn og forfeður þeirra
manna, sem nú eru i höfðingja tölu."
Talið er, að Espólin hafi lokið við að
rita 1. deild „Arbókanna” árið 1806.
Kom sá hluti ritverksins út i