Úrval - 01.04.1973, Side 110

108
ÚRVAL
Kaupmannahöfn áriö 1821 og var
gefinn út af Hinu fslenzka
bókmenntafélagi, er þá var nýlega
stofnaö.
Niu deildir „Arbókanna,, komu út aö
höfundi Iifandi, en þrjár sföustu
deildirnar ekki fyrr en eftir hans dag.
Má segja, aö „Arbækurnar” hafi sföan
veriö helzta samfellda ritiö um sögu
Islendinga frá Sturlungaöld.
A „Arbókunum”, sem öðrum
verkum Espólins, má ýmsa galla
finna. Hefur höfundi einkum veriö
legið á hálsi fyrir ónákvæmni i frásögn
og meöferð heimilda og eins, aö hann
hafi ekki nógu vel kunnaö að gera
greinarmun aðal— og aukaatriöa. Má
þetta vissulega til sanns vegar færa,
en þess verður þá að gæta, aö er
Espóiin réðst i það þrekvirki aö rita
„Arbækurnar”, skorti hann mjög
frumheimildir til verksins, en skjöl og
önnur gögn lágu þá flest i
Kaupmannahöfn, og haföi hann enga
aöstööu til aö kynna sér þau. Varð
hann þvi að notast við þær heimildir,
sem fáanlegar voru, en þær voru að
vonum heldur fáskrúöugar. Má
sannarlega furöulegt kallast, hversu
miklu af fróöleik honum tókst aö viða
aö sér.
Þrátt fyrir þá galla, sem á
„Arbókunum” má finna, skipar þetta
mikla ritverk Espólins honum i röð
þekktustu sagnfræöinga, sem tsland
hefur aliö.
Þótt „Arbækurnar” hefðu reynzt
hverjum meöalmanni fullt ævistarf,
eru þær ekki nema brot af þvi, sem
Espólin lét eftir sig. Hann tók saman
glfuriega mikiö ritum ættir Islendinga
frá forneskju og fram til daga hans
sjálfs. Eru ættartölur þessar i 8
bindum i fjögurra blaöa broti. Hafa
þær aldrei verið gefnar út, fremur en
flest önnur rit Espólins. Einnig samdi
hann mikil rit um sögu Skagfiröinga
og Húnvetninga, og eru þau með
árbókarsniöi.
Auk þessa samdi Espólin eða þýddi
mikla doöranta um sögu flestra
Evrópuþjóöa o.fl.
Espólin ritaöi litt sem ekki um
lögfræöi, en sum sagnfræöirit hans,
einkum „Arbækurnar” hafa þó
þýöingu fyrir islenzka réttarsögu.
Eins og nærri má geta, hafa öll þessi
miklu fræðistörf veriö timafrek. Er
þvi mesta furöa, hver afköst Espólins
urðu i ritstörfum, ef þess er gætt, aö
hann þurfti lengst af að sinna erfiöu
embætti. Vart þarf þá getum að leiöa
aö þvi, að dýrmætar hafa honum oröið
þær stundir, er hann gat gefið sig aö
fræðunum. Naut hann þess og mjög að
ræöa við fróöa menn og greinda. Segir
I ævisögunni, að illa gætist honum að
þvi „ef menn ræddu við hann um
annað en fróðleik nokkurn, og
skemmtun var honum mikil, ef menn
hlýddu á sögur hans, er hann hafið
saman ritaö eöa þýddar af öörum
tungum, og mjög ann hann
skáldskap.”
Sem dæmi um þetta skal hér tilfærö
litil saga: Um 1820 var Gisli nokkur
Oddson (sonur Odds á Miklabæ)
sóknarprestur sýslumanns. Ekki var
Gisii þessi mikill lærdómsmaöur.
Leitaöi hann oft aðstoöar Espólins viö
samningu prédikana. Prestur var og
talinn fremur vitgrannur. Eitt sinn
sem oftar bar þaö viö, aö klerkur vildi
syngja messu i Viöivik, en þar eö hann
bjó á Rip I Hegranesi og þurfti yfir
Vötnin aö fara, kom hann jafnan til
Viöivikur degi áöur en messaö skyldi
og var þar þá nætursakir. Var svo i
þetta sinn. Þann dag, er prestur kom
til Viöivikur, var þar staddur GIsli
Konráösson fræöimaður, sem var
aldavinur Espólins og kunni allra