Mímir - 01.06.1967, Síða 44

BRYNJÚLFUR SÆMUNDSSON:
SÖGUMÁLSHÆTTIR1
Eftirfarandi greinarkorn mun eiga rætur stnar
í veru minni á Handritastofnuninni síðastliðið
ár. Þá fékk ég það verkefni dag nokkurn að
fletta tveim eða þrem litlum málsháttasöfnum í
leit að málsháttum með vissum formseinkenn-
um, sögumálsháttum, eins og ég leyfi mér að
nefna þá. Nú árangurinn varð ekki sérlega
mikill, hins vegar vöktu þessir málshættir at-
hygli mína fyrir það, hversu hnyttilegir þeir
gátu verið. Seinna komst ég svo að raun um,
að á íslenzku myndi að líkindum aldrei hafa
verið skrifaður stafkrókur um sögumálshætti.
Þótti mér því rétt að vekja athygli á þeim og
vænti þess, að verða megi einhverjum lesendum
Mímis til fróðleiks.
Það sem sérstaklega einkennir sögumálshætti
og greinir þá frá öðrum málsháttum er formið.
Þeir eru byggðir upp af þrem þáttum. Fyrsti
þátmrinn er stutt setning, sem greinir það sem
sagt er (dictum); annar þátturinn greinir, hver
hefur sagt þessi orð (þau eru lögð ákveðinni
persónu í munn) og hefur oftast formið: sagði/
kvað/mælti (eða önnur sögn sömu merkingar)
þessi eða hinn; þriðji þáttur sögumálsháttarins
er eins konar skýring á því, sem á undan er
komið og segir gjarna frá aðstæðum, sem voru
fyrir hendi, er orðin voru sögð, segir nokkra
sögu — og kemur tíðast eins og skrattinn úr
sauðarleggnum. Það er einmitt þessi togstreita á
milli fyrsta hluta (dictum) og þriðja hluta (fact-
um) sögumálshátta, sem gefur þeim gildi. Aðal-
gildi þeirra — ef ekki hið eina — er nefnilega
skopgildið, því að sjaldnast flytja þeir mikla
lífsspeki eða vísdóm. Ekki er ótítt, að fyndnin
sé heldur af hrjúfara tæi, og stundum verður
gamanið nokkuð grátt, en jafnframt áhrifa-
mikið (drastískt): „Eg ætlaði ofan hvort sem
var," sagði kerling, hún datt ofan um stiga og
hálsbratit sigf eða þá að það er kaldhæðnislegt:
Ekki má í allt sjá, þá mikið liggur við, kvað
refur, hann beit fót sinn úr boga; en eins al-
gengt mun þó vera, að gamanið sé meinlaust og
góðlátlegt, svo sem næg dæmi eru um hér á
eftir, t. d.: Hvar er allt fólkið, sagði bóndi, hjá-
konan var ekki á þallinum.
Stundum er upphafið málsháttur út af fyrir sig,
t. d. er hvort tveggja til: Hvöss eru hvinna járn
og Hvöss eru hvinna járnin, sagði bóndinn,
hann brýndi hnífinn biskupsins. Algengara mun
þó vera, að allir þrír þættir sögumálshátta
myndi eina órofa heild og fyrsti þátturinn,
dictum, hafi lítið gildi einn saman. Dæmi: Mitt
var (það), en ekki þitt, kvað bófi, greip annars
pening af gólfi. Mitt var er enginn málsháttur
eitt sér.
Það mun ekki ótítt, að málshættir séu auknir,
þ. e. að bætt sé við þá sagði karlinn, sagði kerl-
ingin eða öðru slíku. Oft virðist þó eins líklegt,
að málshættir, sem þannig eru lagðir einhverj-
um í munn án skyringar, séu styttir, og að sag-
44