Mímir - 01.06.1967, Síða 55

keppni hafa fleirtölurnar ævir og gleðir í viss-
um merkingum. Virðist óþarfi að amast við
myndunum árangrar og keppnir frá því sjónar-
miði, að þær brjóti beygingarreglur, enda hafa
þær öðlazt viðurkenningu í Islenzkri orðabók
(Reykjavík 1963). En árangrar er ljót orðmynd,
og betur fer á að nota eintöluna, ef hægt er.
Verður því hér að treysta á smekk og lagni
blaðamanna sem annarra.
I fyrrnefndri grein sinni telur Halldór Hall-
dórsson ég þori það ekki og ég þori því ekki,
jafn rétthátt. Ég þori það ekki sé eldra, en ég
þori því ekki sé svo almennt á Vestfjörðum, að
það hafi öðlazt þegnrétt (vitnar hér í: communis
error facit jus). Þetta er engu að síður athuga-
vert. Sögnin voga getur bæði verið áhrifssögn
og áhrifslaus. Ymist er sagt: e-ð er ekki vogandi
eða e-u er ekki vogandi. Hins vegar er alltaf
sagt: það er ekki þorandi. Vart er nokkur, sem
segir: því er ekki þorandi, enda sögnin þora
ekki notuð á sama hátt og sögnin voga. Rétt
er þess vegna: ég þori það ekki, bæði vegna
merkingar og uppruna. Hér má ekki láta sam-
eiginlega villu (eða venju) veita réttinn. Því
þori ég ekki virðist merki venjulegrar þágu-
fallssýki, sem gerir máiið órökrétt. Hins vegar
virðist sem fólk noti þolfall oft ranglega, senni-
lega af ótta við þágufallssýki, og mætti nefna
þetta þolfallssýki. Dæmi um þetta eru setningar
eins og það geri ég ekki ráð fyrir, eða það býst
ég ekki við.
Þetta skal látið nægja um málvernd, en næst
rætt um málhreinsun. Slettur eru ekki eins
hættulegar og „rangt mál", enda oft eðlilegar,
þar sem íslenzkan á ekki til orð eða orðrétt þýð-
ing er villandi. Ekkert er því til fyrirstöðu að
taka erlend orð upp, ef þau fá íslenzka beyg-
ingu og fara vel í málinu. Hins vegar nær engri
átt að breyta merkingu sagnarinnar að keyra,
þegar til er hin ágæta sögn að aka. Merkingin
aka í sögninni keyra er greinilega úr dönsku
komin. Slík erlend áhrif ber að forðast, og er
óhætt að segja, að málvöndunarmenn hafi ekki
sofið á verðinum í því efni. En oft er úr vöndu
að ráða. I ýmsum vafaatriðum taka málvönd-
unarmenn þá afstöðu að telja allt rangt, sem
ekki er fornt, en á sér hliðstæður í dönsku.
Dæmi um vafaorð eru sagnirnar mæta og
byggja. Rétt mál sé að mæta manni á förnum
vegi, enda sé það í fornu máli. Þetta er víst skilið
svo, að þeir gangi til móts hvor við annan og
mætist, er til móts þeirra komi. Onnur notkun
sagnarinnar sé röng og beri vott um dönsk á-
hrif. Þetta er of ströng regla. Virðist allt eins
mega nota sögnina mæta alls staðar, þar sem
mót er (mannamót), t. d. mæta á fund, mæta til
leiks og alls staðar, þar sem menn hafa mælt sér
mót. Hitt er annað mál, að þessi sögn er ofnot-
uð, og ber að forðast það.
Sögnin byggja er talin undir dönskum og
þýzkum áhrifum t. d. í sambandinu byggja hús.
Það sé því rangt. Rétt mál íslenzkt sé að reisa
hús. Sé farið eftir þessu, er rangt að nota orðið
bygging í merkingunni hús, t. d. skrifstofu-
bygging, byggingarefni, byggingarfulltrúi eða
þá nafnorðið húsbyggjendur o. s. frv. Verður
að viðurkenna merkinguna reisa í sögninni
byggja, þótt ekki hafi verið til í fornu máli og
þótt Danir noti hana í þeirri merkingu. Hins
vegar virðist óþarfi að viðurkenna notkun þess-
arar sagnar t. d. í byggja skip (í stað smíða
skip) og öðrum slíkum samböndum, enda ekki
algeng. Sögnin fyrirbyggja er og óþörf. I henn-
ar stað má hafa afstýra, girða fyrir, koma í veg
fyrir. Hitt telja málvöndunarmenn þó hættu-
legra, er erlend máltæki eru þýdd á íslenzku og
fá íslenzkan blæ, t. d. drepa tímann (sem er á
ensku to kiil time). Þetta heiti á íslenzku að
stytta sér stundir. Ég get fallizt á þessa skoðun,
svo framarlega sem hið erlenda máltæki er ó-
rökrétt og önnur betri í íslenzku, eins og t. d. að
taka e-m opnum örmum, sem er þýðing úr
dönsku óþörf og órökrétt, en heitir á íslenzku
taka tveim höndum eða taka fegins hendi. Hins
vegar er fjöldinn allur af máltækjum, sem eru
beinar erlendar þýðingar, en fara vel í málinu og
koma að gagni. Ymis góð og gild orðtök eru
orðréttar þýðingar úr erlendum málum (einkum
dönsku). Eru dæmi um 65 slík í bók Halldórs
Halldórssonar íslenzk orðtök (bls. 63—65).
55