Mímir - 01.03.1968, Page 16

Geisli. Hér er því um tökumerking að ræða,
en á latínu hét þetta fóik fyrst gentes en síðar
pagani.
I hinum hóp mannkyns var það fólk, sem
nefnt var kristið. Lýsingarorðið kristinn er töku-
orð, sem á rætur að rekja til latínu, þar sem
orðið heitir christianus, en önnur mynd þess er
raunar sérnafnið Kristján — Christian.
Stofnun kristinna manna var í fyrstu nefnd
heilög kristni á íslenzku og samsvarar því, sem
á latínu er nefnt sancta ecclesia. Þá var töku-
orðið kirkja aðeins notað um guðshús kristinna
manna, en íslenzka orðið kirkja er sagt komið
úr fe. cirice.
Lærisveinarnir eru í elztu íslenzku heimild-
um nefndir postolar, sem virðist vera tökuorð
úr fe. postol, en í fornháþýzku heitir þetta orð
postul.
Þjónar kirkjunnar eru nefndir klerkar, og
orðið sennilega komið úr fe. cler(i)c, en þang-
að úr latínu. Orðið prestur er einnig notað
snemma sem samheiti um þjóna kirkjunnar.
Fræðimenn hafa sumir talið, að þarna væri um
tökuorð úr fe. að ræða, en á því máli nefndust
þessir menn preost. I nefndum fyrirlestri Hall-
dórs Haldórssonar prófessors er á það bent, að
tvíhljóðið eo í fornensku samsvari tvíhljóðinu
jó/jú í íslenzku, sbr. fe. greot: grjót, fe. cleofan:
kljúfa, og komi þessi samsvörun einnig fram í
tökuorðum, svo sem: fe. preon: prjónn, fe.
leodbiscop: Ijóðbiskup. Telur prófessorinn því,
að orðið prestur sé ekki tökuorð úr fornensku,
þar sem það hefði þá heitið prjóstur á íslenzku,
heldur sé orðið sennilegast komið úr fornsaxn-
esku, prester. Hér beitir prófessorinn hljóð-
fræðilegri athugun og samanburði hljóðkerfa
þeirra tungumáli, sem til greina koma. Er eng-
inn vafi á, að aðferð þessi er mjög mikilsverð
við rannsókn á uppruna tökuyrða.
Enn mætti nefna orðið jól, sem lcemur fyrst
fyrir í gotnesku á 4ðu öld: fruma jiulis og
táknar þar nóvembermánuð. Fornenska orðið
giuli var notað um tímann frá desember til
janúar, að sögn Beda prests, og í Alfræði Is-
lands kemur fyrir mánaðarheitið ýlir, sem mun
þessu skylt, og er notað um tímann frá því um
miðjan nóvember fram til miðs desembers. Orð-
ið er því vafalaust komið úr grárri heiðni, enda
var heiðin hátíð bundin þessum tíma, sennilega
lokum uppskerutímans eða hækkandi sól og
vetrarsólhvörfum. Þarna var um blótveizlu
að ræða, dísablót, eins og Sighvatur nefnir í
Austurfararvísum, og var blótað til árs og frið-
ar. Með komu kristninnar tekur orð þetta að
tákna fæðingarhátíð frelsarans. Hér er því um
tökumerking að ræða.
Auk tökuyrða, er varða sjálfa kirkjustjórnina
og hátíðir kirkjunnar, búnað kirkju og klaustra,
bárust hingað til lands tökuyrði, er snerta hina
kristnu hugmyndafræði — sjálfa trúna.
Orðið helvíti kemur fyrst fyrir í vísu, er
Hallfreður vandræðaskáld orti á banadægri
sínu.
Ek mynda nú andask,
ungr vask harðr í tungu,
senn, ef sálu minni,
sorglaust, vissak borgit.
Veitlt, at vætki of sýtik,
valdi guð, hvar aldri,
dauðr verðr hverr, nema hræðumk
helvíti, skal slíta.
Skáldið segist hræðast helvíti, en hvað hrædd-
ist hann? í fornensku táknar hellewite bæði
refsingu og píslir fordæmdra svo og bústað
fordæmdra, enda kann oft að vera mjótt á mun-
um, en í fornsaxnesku merkir orðið helliwiti
aðeins refsingu fordæmdra. Nú sýnist orðið í
vísu Hallferðar ekki síður geta merkt píslir
fordæmdra en bústað, enda þótt naumast sé
unnt að skera úr um þetta. Hins vegar kemur
orðið helvíti fyrir hjá Sighvati og merkir þar
bústað fordæmdra. I áðurnefndum fyrirlestri
Halldórs Halldórssonar prófessors beitir hann
merkingarfræðilegri athugun við greiningu á
uppruna þessa tökuorðs og sýnir fram á, að
mun sennilegra sé, að orðið sé komið úr forn-
ensku í íslenzku en fornsaxnesku.
Orðið guðdómur samsvarar latneska orðinu
divinitas, sem var andstæða humanitas, sem í
16