Mímir - 01.03.1968, Page 36

er ekki minni fyrir þá sök, að Loftur er mennsk-
ur. Sú skoðun Helge Toldbergs, að Loftur sé
mótaður í einu og öllu að ofurmennishugmynd-
um Nietzsches, eru öfgar í gagnstæða átt. Hann
fer ekki viljandi inn á þessa braut. Harmsaga
Lofts er ekki einungis fólgin í því, sem Jakob
Jóh. Smári tilgreinir í leikdómi,1 því, að hann
getur ekki orðið hreinræktað illmenni, að mað-
urinn er brotabrot af illu og góðu, heldur ekki
síður í því, að hann skilur ekki þau öfl, sem
herja á sál hans. Eftir að hafa flekað Stein-
unni, er hann fallinn, syndugur maður. Girnd
hans til Steinunnar, valdagirnin og hneigð hans
til galdra og kukls eru fyrir honum af sama
toga. Fyrir þessari samtengingu eru mjög full-
nægjandi sálrænar forsendur; allt þetta er enn-
fremur dæmt höfuðsynd af kirkjunni. Fyrir
þessa sök er honum ómögulegt að ganga að
eiga Steinunni og gangast við barninu; líf með
henni mundi leiða hann æ lengra á vit myrk-
ursins.
LOFTUR (lágtnteltur): Vildir þú lifa með mér
ævina, ef ég yrði valdagjarn og vondur maður. Ef
ég legði sál mína í sölurnar til þess að ná myrkrinu
í mína þjónustu? ...
(Hryggur). Frá því ég fann, að ég hafði bundizt
þér, hneigðist allur hugur minn meira og meira að
myrkrinu. (Rit II 53)
Sagan, sem sögð er í leikritinu, tekur aðeins
yfir eitt ár, á meðan Dísa er fjarri. Þegar hún
kemur aftur, fella þau hugi saman, og hún
verður mótvægi allra þessara myrku hugrenn-
inga í krafti sakleysis síns og hreinleika og
þeirra bernskuminninga, sem þau eiga saman.
Og þegar óskir og kröfur allra aðila gerast á-
leitnari og magna myrkrið í huga Lofts, verður
Dísa eina haldreipið, eina von hans til að öðl-
ast frið og hreinsa sál sína af öllum sora.
Þú hefur gert mig heilbrigðan... Valdagirnin,
sem brann í mér, er slokknuð. Nú er ég innilega
glaður af því að vera ófullkomin mannvera, sem
verður að neyta allra krafta til þess að vinna hvern
lítinn sigur. Eg vil með eigin höndum hlaða þá
stétt, sem þú átt að ganga á, og elska hvern stein,
sem reynir á handleggina. (Rit II 48)
Sjálf sálarheill Lofts er í veði. Og þegar hann
1 Alþýðublaðið ...
36
telur sig hafa misst Dísu, hlýtur hann að ganga
á hólm við myrkrið.
I stuttu máli: Galdra-Loftur er sálfræðilegt
leikrit; það fjallar um baráttu trúaðs manns,
sem framið hefur ámælisvert siðferðilegt afbrot,
baráttu hans til þess að öðlast innra jafnvægi
og frið í sál sína. Leikritið tekur til meðferðar,
hvernig andstæðar óskir og kröfur rísa hver
gegn annarri, þegar einu sinni hefur verið stig-
ið út af þeirri braut, sem vörðuð er viðteknum
siðgæðishugmyndum. Merki má víða finna um
ofurmennishugmyndir Nietzsches, þótt í breyttri
mynd séu. Svo hugtæk er barátta Lofts, þá sam-
úð vekur hún með áhorfendum, að með þeim
hlýtur að vakna sú spurning, hvort sömu siða-
lögmál hæfi öllum mönnum án tillits til sér-
stakra aðstæðna þeirra og skaplyndis.
Er þá komið að síðari aðfinnslunni, lausum
og ódramatískum efnistökum. Þetta er vissulega
rétt athugað, ef dæmt er út frá sýningu Þjóð-
leikhússins. En Jóhann á ekki sök á því að mínu
viti, heldur ofurvald órofinnar leikhefðar. Sá
brestur, sem virðist í fljótu bragði vera á leik-
ritinu, nær ekki svo djúpt í verkið sjálft, að
hann tálmi frjóum og hugmyndaríkum leik-
stjóra að búa það til dramatískrar sviðstúlkun-
ar. Það verður bezt gert með því að raska við-
teknum styrkleikahlutföllum persónanna, og
verður nánar að því vikið hér á eftir.
Andstæður Dísu og Steinunnar þyrfti að
draga miklu skarpar fram en gert var í þessari
sýningu. Steinunn er ekki píslarvottur frá upp-
hafi til leiksloka, eins og leikstjórinn virðist á-
líta. Hún er stolt og gjöful ástmær, kona, sem
hefur lært að njóta gleði syndarinnar. Á svið-
inu ætti hún að bera það með sér, hvers vegna
Loftur leit hana girndarauga í upphafi, og í
viðmóti hennar gagnvart Lofti ætti að mega
greina einhver merki fyrri samverustunda. Stein-
unn hlýtur að búa yfir og kunna að beita þeim
vopnum, sem erfitt er að standast.
Olafur er borgaralegt mótvægi Lofts, ef svo
mætti að orði komast, og brýnust ástæða er til
að endurmeta stöðu hans, en það hlutverk var
leikið óhæfilega sterkt í sýningu Þjóðleikhúss-