Mímir - 01.06.1989, Blaðsíða 42

sem vonlaust er að þýða beint yfir á íslensku.
Orðasmíðin krafðist því algerlega nýrrar hugs-
unar.
Auk orðsins raunhæfur bjó Jón til mörg önn-
ur nýyrði með forliðnum raun- og þar af lifa tvö
góðu lífi enn í dag: raunspeki og raunvísindi.
Þessi orð svara til positivism og positive science í
enska textanum. Það kann því að hafa vakað
fyrir Jóni að varðveita tengsl orðanna í íslensku
þýðingunni.
Hvað forliðinn raun- varðar, má geta þess,
að orð eins og raunsær, raunverulegur og raun-
veruleiki koma ekki til sögunnar fyrr en
snemma á þessari öld. Samkvæmt OH koma
orðin fyrst fyrir í ritum Agústs H. Bjarnasonar
(1875 — 1952) prófessors um sögu mannsand-
ans og má því ætla, að hann sé höfundur þeirra.
skilgreina
Þessi sögn virðist við fyrstu sýn algerlega
óháð erlendum fyrirmyndum. Sé betur að gáð,
má þó hugsanlega tengja hana við latnesku
sögnina definire (sbr. e. define). Upphafleg
merking sagnarinnar var að „afmarka“ (sbr.
finisdandamæri, mörk), en síðar fékk sögnin
merkinguna að „túlka“ eða „skilgreina“. Fleir-
töluorðið skil er einmitt svipaðrar merkingar
og finis í latínu og því gæti sama hugsun búið
að baki íslensku sögninni og þeirri latnesku.
Útskýring Jóns á íslensku sögninni bendir einn-
ig í sömu átt (sjá viðauka). Við þetta má raunar
bæta, að OH hefur dæmi um nafnorðið skil-
grein frá 1865, og þar merkir það „skýring“ eða
„greinargerð“. Ekki veit ég, hvernig skilgrein
tengist sögninni skilgreina eða definire á latínu,
en ekki er fjarri lagi að ímynda sér, að orðið
standi þarna mitt á milli: latneska sögnin eða
samsvarandi no. definitio sé fyrirmyndin en
sögn Jóns afkvæmið. Á þetta skal þó ekki lagð-
ur neinn dómur hér, enda engar traustar rök-
semdir til að byggja á.
3.0
Hér að framan hefur verið fjallað um nokkur
helstu nýyrði Jóns Olafssonar, sem þekkt eru
úr íslensku samtímamáli. Enn er þó ógetið allra
þeirra nýyrða, sem fallið hafa í gleymsku og dá.
Þessi orð eru ekki síður merkileg frá fræðilegu
sjónarmiði, því þau geta gefið vísbendingu um,
hvaða eiginleikum nýtt orð þarf að búa yfir til
að vinna sér þegnrétt í málinu. Nýyrðum af
þessu tagi má skipta í þrennt.
I fyrsta lagi eru það nýyrði, sem ekki var nein
þörf fyrir, þar sem orð sömu merkingar voru
þegar til í málinu. Dæmi um slík orð eru ná-
grenndarhverfi, líkamseðlilegur og staðvænn,
en eldri og kunnuglegri orð um þessa hluti eru
nágrenni, líkamlegur og varanlegur. Af þess-
um dæmum má ráða, hvers vegna sumum
nýyrðum er ekki auðið langra lífdaga. Fyrstu
tvö orðin er heldur löng og það síðasta er ekki
nógu gagnsætt.
Enn eitt orð af þessum toga er staðhöfn, sem
er þýðing Jóns á fact í ensku. í orðaskrá Jóns
kemur fram, að Arnljótur Ólafsson (1823—
1904) hagfræðingur og prestur hafði þegar búið
til orðið staðreynd. Þótt orð Jóns sé fallegt og
þjált, hefur orð Arnljóts haft betur, eins og
kunnugt er. Ástæða þessa er líklega sú, að
reynd hefur mun skýrari merkingu en höfn,
eins og sjá má af ýmsum samsetningum (sbr.
viðhöfn, athöfn, áhöfn o.s.frv.).
I öðru lagi má nefna orð, sem yngri nýyrði
hafa leyst af hólmi. Orðin holdsdeyðing, hugs-
unarskörungur og miðlungsskapur eru dæmi
um þetta. Þessi orð hafa vikið fyrir orðunum
meinlæti, hugsuður og meðalmennska. Að vísu
er meinlæti gamalt orð í málinu í merkingunni
„innanmein", en það kemur fyrst fyrir í nútíma-
merkingu í ritum Ágústs H. Bjarnasonar. Elsta
dæmi OH um hugsuður er úr Vefaranum mikla
frá Kasmír, en elsta dæmið um meðalmennska
er úr kvæði Stephans G. Stephanssonar Jafn-
ingjarnir frá 1902.
I þriðja lagi má nefna nýyrði, sem aldrei hafa
náð fótfestu í málinu. Orðið hugsjálegur sem
þýðing á e. theoretical eða speculative er dæmi
um þetta. Flest nýyrðin í þessum hópi hafa of
sértæka merkingu til að verða hluti af almenn-
um orðaforða málsins.
Heimildaskrá
Árni Böðvarsson (ritstj.) 1983. íslensk orðabók
handa skólum og almenningi. Önnur útgáfa, aukin
og bætt. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík.
Fritzner, Johan. 1886—96. Ordbog over Det gamle
norske Sprog. 1—3. Kristiania.
Halldór Halldórsson. 1964. Nýgervingar í fornmáli.
Halldór Halldórsson (ritstj.): Þættir um íslenzkt
mál eftir nokkra íslenzka málfræðinga, bls. 110—
137. Almenna bókafélagið, Reykjavík.
Halldór Halldórsson. 1971. íslenzkt málrækt. Erindi
42