Mímir - 01.06.1989, Blaðsíða 44

Maður*
Björn Þór Svavarsson
1 Inngangur
Á undanförnum tíu til fimmtán árum hefur all-
nokkur umræða átt sér stað meðal kvenfrelsis-
fólks (feminista) í enskumælandi löndum (og
sennilega víðar) um að kynjamismunun (sex-
ism) komi fram í málinu (sjá t.d. Lakoff 1975
og Spender 1980). Hér á landi hafa umræður
sem þessar ekki verið háværar enn sem kom-
ið er. Að vísu hafa þó átt sér stað nokkrar
almennar umræður um starfsheiti eins og ný-
leg dæmi bera með sér, t.d. að kvennalista-
konur á þingi hafa viljað kalla sig þingkonur.
Um þetta hafa verið skiptar skoðanir og aðrar
konur á þingi hafa áframhaldandi viljað telja
sig þingmenn.
Lítil fræðileg umræða hefur verið um þetta
enn sem komið er hérlendis. Þó hefur Guðrún
Kvaran (1985) athugað orðaforða um konur í
íslenskum orðabókum. Hún komst að því að
oft fylgi neikvæð aukamerking (jafnvel tengd
kynferðislegum eiginleikum) orðum sem vísa
til kvenna sem ekki sé að finna í orðum sem
vísa til karla, a.m.k. ekki í jafn ríkum mæli.
Þetta hefur reyndar líka komið fram í athug-
unum á ensku og virðist nú almennt viður-
kennt að enska feli í sér kynjamismunun (sbr.
Spender 1980:15). Nú nýlega hafa verið skrif-
aðar tvær B.A.-ritgerðir við Háskóla Islands
þar sem fjallað er um kyn, kynferði og kynjam-
ismunun í máli (Guðrún Theódórsdóttir 1985
og Hallfríður Þórarinsdóttir 1986), önnur í al-
mennum málvísindum en hin í mannfræði.
I ritgerð sinni nefnir Hallfríður m.a. (í at-
hugasemd aftan við meginmálið) dæmi þar
sem nanforðið maður merkir í raun ‘karlmað-
ur’ (sbr. maður og kona) þrátt fyrir að það
sé oft skilgreint sem ‘tegundarheiti’ og segir
síðan (bls. 71): „Rannsókn sem felur í sér bæði
lýsingu og sundurgreiningu á orðinu maður í
‘Þessi grein var upphallega skiifuð sem lokaritgerð
í námskeiðinu 05.40.32 íslenskar mállýskur á haust-
misseri 1987. Hér birtist hún að mestu óbreytt, þó lief
ég lagfært orðalag á nokkrum stöðum og stytti lítilega
kaflan sem fjallar almennt um kynjamismunin.
íslensku er verðugt rannsóknarefni“. Hér á
eftir fer einmitt umQöllun um slíka athugun,
a.m.k. tilraun til að greina merkingu nafn-
orðsins maður.
Annar kafli greinarinnar Qallar stuttlega um
almenna umræðu um kynjamismunun í máli.
Þar bendi ég á nokkur dæmi úr ensku og
íslensku sem sýna að kynjamismunun er að
finna í málinu (einkum orðaforða þess). Með
þessu er ég að reyna að tengja umijöllunina
um orðið maður við hina almennu umræðu
um kynjamismunun í máli. I þriðja kafla
ritgerðarinnar reyni ég að komast til botns í
því hver merking orðsins er hvað varðar vísun
til karla eingöngu eða tegundarinnar allrar.
Þar tel ég mig sýna fram á að þó orðið maður
vísi sennilega oftast til karla, er það þó ólíkt
enska félaga sínum man að því leyti að frekar
er hægt að nota það um tegundina í heild
og frekar koma fram hömlur á notkun þess í
merkingunni ‘karlmaður’ en í enskunni. Fjórði
kaíli segir síðan frá könnun sem ég gerði til að
reyna að átta mig á notkun orðsins í málinu
(ritmáli). Hún er að vísu nokkuð takmörkuð
en ætti þó að gefa nokkra vísbendingu um
notkun orðsins maður í íslensku. I lokin er
svo að finna stutta samantekt um það helsta
sem fram kemur í ritgerðinni.
2 Almennt um kynjamis-
mumin í máli
Það er áberandi í skrifum femininsta (t.d.
Lakoff 1975 og Spender 1980) að þær benda
á að konan sé ósýnileg í málinu, þ.e. að hún
sé sjaldnast í brennidepli nema umræðuefn-
ið sé sérstaklega konan og hennar veruleiki.
I öllu almennu tali, þar sem rætt er um
mannskepnuna í heild hverfur konan, ann-
að hvort vegna þess að þau orð sem notuð
eru og eðlegt virðist — í fljótu bragði a.m.k.—
að nota, séu iðulega orð sem annað hvort
vísa frekar til karla, eða eru tvíræð þannig