Mímir - 01.06.1989, Page 45

að þau vísi annað hvort til karla eða tegund-
arinnar. Spender (1980:144-151) skilgreinir
enskuna sem „he/man language“. Hún telur
að einmitt í því, að sömu orð eru notuð til
að vísa til karla og fólks almennt, felist að
konum sé mismunað í málinu. Þær liverfi alltaf
í skuggann og þær viti ekki sjálfar hvort ver-
ið er að tala um þær líka, eða eingöngu um
karlmenn þegar annað hvort he eða man eru
notuð í setningum eins og:
(1) Maðurinn verður að vinna til að hafa
eitthvað að borða. (Spender 1980:146)
Annað sem bæði Lakoff (1975:41) og Spender
(1980:25-26) benda á eru nafnavenjur í ensku-
mælandi löndum (og reyndar víðcist hvar í
heiminum) þar sem konan þarf að skipta um
nafn þegar hún giftist. Þetta telja þær fela
konuna í samfélaginu. Hún er skilgreind út
frá eiginmanni sínum og því sem hann gerir,
en ekki sér sjálfri og sínum eiginleikum eða
gjörðum. Þetta er athyglisvert, ekki síst þegar
verið er að hugsa um kynjamismunun í ís-
lensku, því hvað þetta varðar hefur íslenskan
(eða íslenskar venjur, það er spurning hvort á
að tengja þetta málfræðinni) sérstöðu, a.m.k.
meðal evrópskra tungumála (samfélaga).
Nátengt nafnavenjumeru titlar eins og Mr.,
Mrs. og Miss. í enskunni. Og hvað þessi atr-
ið varðar kemur það sama fram. Titillinn
gefur í skyn hjúskaparstöðu konunnar, Lakoff
(1975:36-37) bendir líka á að þeir eru frekar
notaðir þegar konur eiga í hlut, kannski vegna
þess að nöfnin gefa ekki í skyn að um kven-
mann sé að ræða ef einungis er notað ættar-
nafn. Þetta er heldur ekki hægt að segja með
góðu móti að eigi við í íslensku. Að vísu eru
til tit.larnir herra, frú og fröken/ungfrú en þeir
eru ekki almennt notaðir. Einu tilvikin sem ég
man eftir eru þegar forseti Islands eða biskup
eru ávarpaðir, og stundum í utanáskriftum á
bréf eða ávörpum í þeim, en alls ekki í almennu
máli.1
Eitt er þó til í íslenskunni sem sýnir þennan
ósýnileika kvenna og að konur séu skilgreindar
út frá manni sínum, en það er það sem fram
kemur í umfjöllun Lakoff (1975:34) um orðin
widow/widower. Eg get að minnsta kosti ekki
séð annað en að það sama eigi við um íslensku
orðin ekkja/ekkill. Hún Jónína í næsta húsi
heldur áfram að vera ekkjan hans Jóns eftir
lát hans, en hann verður bara ekkill ef það er
hún sem fellur frá á undan.
Það er rétt að nefna eitt atriði enn í sambandi
við almenna kynjamismunun í máli, en það eru
orðapör eins og masier/mistress og orð eins og
professional sem Lakoff (1975:28-30) bendir á
í sambandi við enskuna. I báðum tilvikum er
um það að ræða að orðið er jákvætt þegar rætt
er um karlmann en neikvætt og lætur gjarnan
(á við í sambandi við þessi orð a.m.k.) í ljós
kynferðislega merkingu þegar um kvenmann
er að ræða. Hvað þessi dæmi varðar kannast
ég ekki við að sams konar mun sé að finna í
íslenskunni, a.m.k. myndi ég ekki skilja (2)a
undir nokkrum kringumstæðum þann veg að
sú sem rætt væri um væri ‘hóra’ og veit ekki
til þess að nokkur annar gerði það, þó það sé
sennilega sú merking sem flestir myndu leggja
í (6)b (enska samsvörun):
(2)
a Hún er
sérfræðingur.
atvinnumaður.
b She’s a professional.
Og þess skal gætt að ef skipt væri á
hún/she og hann/he í setningunum í (2)
myndu þær sennilega skiljast á sama veg í
báðum málunum (svipað og í íslenskunni í
(6)). Um svona mismunun nefna bæði Lakoff
og Spender Qölda dæma. Eg man ekki eftir
neinum samsvarandi dæmum úr íslenskunni
í svipinn2 og þar sem þessi almennu atriði
eru ekki meginefni þessarar greinar hyggst ég
ekki hirða um að elta slíkt uppi en geri ráð
fyrir að þau megi finna. Það er þó varasamt
að ætla sér að heimfæra niðurstöður erlendra
rannsókna og erlend dæmi athugunarlaust
yfir á íslensku og íslenskar aðstæður eins
og Þórólfur Þórlindsson (1983) hefur bent
á í sambandi við kenningar félagsfræðingsins
Basil Bernstein. Hins vegar virðist sem svo
sé að mun meira sé til af neikvæðum orðum í
íslenskunni um konur en karla (sbr. Guðrúnu
Kvaran 1985) þó ég viti ekki hvort endilega sé
um að ræða að sama eða samsvarandi orð sé
jákvætt þegar átt er við karl en neikvætt þegar
átt er við konu.
1 Fröken hefur að vísu stundum verið notað sem
ávarp gagnvart þjónustustúlkum á veitingahúsum. Ég
held þó að það sé víkjandi og að yngra fólk noti
einfaldlega þjónn.
2Mér hefin- þó verið bent á að í ritgerð sem Svandís
Svavarsdóttir skrifaði í sama námskeiði bendi á hún
orðapör eins og gleðimaður/gleðikona sem sýna sams
konar merkingarmun og ensku orðin master/mistress.