Hrafnista - 01.12.1948, Blaðsíða 33

HRAFNISTA
ÞAÐ SEM I.ANDI K/FÐINGAR
FORNALDARINNAR VISSU
Herodot var frægastur allra ferðalanga og land-
fræðinga grískra, hann fæddist árið 485 f. Kr.
Hann hæðist að heimsmynd Hómers og segir: „Ég
þekki ekkert fljót, sem heitir „Oceanos“, Hómer
eða eitthvert annað fornskáld hefur fundið þetta
nafn upp og sett í kvæði sín“. Þótt Herodot væri
framúrskarandi lærdómsmaður, og réttnefndur
faðir landafræðinnar, virðist hann þó ekki viður-
kenna þá skoðun, að jörðin sé hnöttur, sem svíf-
ur í geimnum. Hinsvegar gerðu það flestir grísk-
ir lærdómsmenn á hans dögum. Ferðasögur og
landalýsingar Herodots voru aftur á móti ómetan-
legur fróðleikur um „jarðarkringluna“. Lönd þau
er Hómer lýsir eru aðeins 1000 kílómetrar að þver-
máli, en heimur sá, er Herodot þekkir er þrisvar
sinnum stærri. Á dögum Hómers voru það í raun-
inni aðeins strendur Grikklands og Litlu-Asíu, sem
menn þekktu til hlítar. Þekkingin á öðrum lönd-
um varð æ þokukenndari því lengra sem þau voru
í burtu. Um löndin hinum megin við Egiptaland
og Þrakíu kunnu Hómer og samtímamenn hans
aðeins ævintýr og sagnir. Þar voru bústaðir gyðja
og furðuvera, eineygðra Kýglópa, Kímeranna, sem
lifðu í sífelldu hálfrökkri. Leistrigónanna, risavax-
inna mannæta, sem bjuggu við sífellfr ljós. Herodot
skiptir jörðinni í þrjá hluta, Evrópu, Asíu og Af-
ríku (Libyu) og játar það hreinskilnislega, að
hann viti ekkert um hvaða þjóðir búi á yztu mörk-
um þeirra, og hann varar lesendur sína vandlega
við því, að leggja trúnað á furðusögur um stærð
og lífsþrótt þessara fjarlægu þjóða.
Þrá Grikkja til ferðalaga og landkönnunar óx
við hinn fræga leiðangur Alexanders mikla 327
f. Kr. Það er talað um marga djarfa ferðamenn
á þeim tímum. Þá var ýmsum héruðum Indlands
lýst, ennfremur eynni Taprobane, sem nú heitir
Ceylon. Á þessum ferðum var merkilegum fróð-
leik safnað, þrátt fyrir það, að sumar ferðasög-
urnar séu blandnar ýmsum tröllasögum, t. d. um
fólk með eyru, sem löfðu ofan á jörð, sumt með
hundshausa o. s. frv.
Samhliða því, að landfræðiþekkingin jókst, unnu
skarpskyggnir vísindamenn og landfræðingar að
því að rannsa-ka lögun jarðarinnar og afstöðu
hennar til reikistjarnanna. Frægastur þeirra allra
er Aristóteles (384—322 f. Kr.). Hlutur hans í
menningarsögunni var svo geysistór, að í hálft
annað þúsund ár trúði heimurinn á kenningu hans,
15
og lagði ekki trúnað á aðrar rannsóknarniðurstöð-
ur en þær, sem ekki brutu í bág við kenningar
hans og ritningarinnar, því að hann og ritningin
voru mest metnu heimildir miðaldanna. Aristó-
telesi tókst með rannsóknum á tunglmyrkvum að
sanna, að jörðin væri hnöttur, sem svífur í him-
ingeimnum, og það var það sama og Þales gamla
lærða frá Milet hafði grunað.
Eratosþenes, frægur vísindamaður, stærðfræð-
ingur og landfræðingur, grískur, sannaði með
skarplegum mælingum á lengd skugga hingað og
þangað, að ummál jarðarinnar væri h. u. b. 250.000
stadíur, þ. e. h. u. b. 40.000 km., sem er mjög nærri
sanni. Eratosþenes stofnaði bókasafnið í Alexandr-
íu og gaf því uppdrátt af heiminum, sem hann
hafði teiknað sjálfur. Það er fyrsta landabréfið,
sem vitað er um að gert sé eftir stærðfræðilegum
og stjarnfræðilegum grundvallarreglum. Yztu lönd-
in á landabréfi þessu eru Bretland og Thule í norð-
vestri og eyjan Tabrobane (Ceylon) í suð-austri.
Þetta kort var undirstaða allra landfræðirannsókna
um langa hríð, unz Grikkinn Ptólemeus, fæddur
um 100 f. Kr., frægastur allra kortagerðarmanna
og landfræðinga í þá daga, gerði uppdrátt sinn af
heiminum eftir nýjum og fullkomnari aðferðum.
í landbréfi Ptólemeusar eru' 26 minni kort af
ýmsum heimshlutum, og er þar fjöldi nafna á
borgum, fjöllum, fljótum o. s. frv., og svo kort af
öllum heiminum, sem gerðist merkilegt vegna
þess, að því var ekkert breytt í nær því 13 aldir.
Kort þetta sýnir, að Ptólemeus þekkir jörðina
miklum mun betur en fyrirrennarar hans. Vestur-
Evrópa er hér um bil alveg rétt hjá honum, Eystra-
salt er sýnt, svo og cimbriski-skaginn svokallaði
og fjórar skandinaviskar eyjar. í austri og suðri
hafa mörg ný nöfn bætzt við. Ptólemeus þekkir
m. a. Malaja-skaga, Java, Sómatra og fleiri eyjar,
sem menn héldu, að mannætur og skógarpúkar
byggðu. Um Afríku segir hann, að upptök Nílar
séu í hinum snævi huldu „Mánafjöllum“, sem séu
nokkru sunnan við miðjarðarlínu. Mörgum öldum
síðar sannaðist það, að þessi forngríski landfræð-
ingur hafði næstum alveg' rétt fyrir sér um þetta.
Heimur sá, er Ptólemeus þekkir nær frá „Ham-
ingjueyjunum" (Kanarí-eyjunum) vestan við Af-
ríku, og austur í Kína, norðan frá kuldabelti suð-
ur að hitabeltinu um miðjarðarbaug, og töldu
menn bæði þessi belti óbyggileg. Ein stórvægileg
villa var í landabréfi Ptólemeusar, og átti hún eftir
að hafa mikil áhrif á landkönnunarferðirnar miklu