Hrafnista - 01.12.1948, Síða 36

18
HRAFNISTA
á miðöldum. Hann leit svo á, að hafið, sem að-
skildi Austurlönd hin yztu og vesturlönd Evrópu,
væri miklu mjórra en það er í raun og veru. Það
var þessum misskilningi að þakka, að Kólumbus
stefndi vestur á haf, 14 öldum síðar, í þeirri von
að komast til Indlands og Kryddeyjanna, án þess
að hafa hugmynd um, að óþekkt heimsálfa og tvö
heimshöf voru á milli hans og þessarar ákvörðun-
arstaða.
ARABAR VERNDA VÍSINDIN
Störf Ptólemeusar eru þrátt fyrir alla galla há-
stig landfræðirannsókna í fornöld. En þegar hann
lézt, féll síðasti landfræðingur fornaldarinnar í
valinn.
Samhliða þjóðflutningunum miklu varð mikil
menningarhnignun. Húm miðaldanna skall. yfir
Miðjarðarhafslöndin og skyggði um langt skeið
algerlega á hin ágætu vísindaafrek fornaldarinnar.
Jörðin var sögð flöt að nýju, eða einhvemveginn
öðruvísi í laginu. Furðulegar heimsmyndir voru
búnar til, miklu fávíslegri og ótrúlegri en á dögum
Hómers sálaða tveim þúsund árum áður. Dæmi
um þetta er heimsmynd sú, er munkur nokkur,
Kosmas, að nafni, setti fram. Hann dó um 550 e.
Kr. Áður en hann gekk í klaustur hafði hann verið
kaupmaður í Alexandríu og hafði ferðazt í Af-
ríku og Asíu, allt til Ceylon. Þrátt fyrir það, að
hann er svo víðförull, er heimsmynd hans mjög
fávísleg. í riti sínu: „Kristileg staðalýsing“, færir
hann mótrök gegn þeim „misgáningi" að halda að
jörðin sé hnöttótt, og reynir síðan að sanna, að
tjaldbúð Mósesar sá í rauninni rétt mynd af ver-
öldinni, því að jörðin sé ferhyrnd, og hún, sólin,
tunglið og öll önnur himintungl séu í stórri, af-
langri öskju, og sé efsti hluti hennar tvöfaldur
himinn. — Slíkar hugmyndir og þessi náðu mik-
illi útbreiðslu á fyrri hluta miðalda. En alltaf voru
þó til lærðir menn, sem varðveittu sannleiksarf
fornaldarinnar einhversstaðar í afskekktum
klaustrum. Sá arfur var ekki glataður um aldur
og ævi, þótt hann hyrfi um hríð og síðar kom hann
í ljós með enn meiri ljóma.
En ný, sigursæl þjóð, Arabar, urðu eiginlega
erfingjar hinna sigildu vísinda. Arabar breyttust
úr villtri og herskárri eyðimerkurþjóð í menning-
arþjóð, sem listir og vísindi blómguðust hjá. Og
jafnframt tóku landfræði- og stjarnfræðivísindin
miklum framförum, Yísindamenn létu eigi aðeins
þýða og rannsaka fornaldarritin, heldur unnu þeir
líka sjálfstætt á þeim undirstöðum, er fornmenn
höfðu reist. Vottur þeirrar yirðingar, sem Ptóle-
meus, landfræðingurinn mikli, naut hjá Aröbum,
var viðurnefni það, sem þeir gáfu honum: „alma-
gest“, sem er arabiskt orð og þýðir „hinn mesti“.
Á þeim tímum, er veldi Islams stóð sem hæst,
var gott tækifæri til að afla staðgóðrar þekkingar
um fjarlæg lönd og þjóðir. Kóraninn var sámeigin-
legt helgirit allra Múhameðþjóða, hann var lesinn
frá Yantsekiang til Filippseyja og Marokko. Með
Aröbum þekktust jafnvel hinir fjarlægustu dval-
arstaðir trúaðra. í Samarkand, Bagdad, Damaskus,
Kairo, Fez og Kordóva söfnuðust víðtækar land-
fræðibókmenntir í fjölda handrita. Marokkó-mað-
urinn Ibn Battu hafði komið sjálfur til bæði Sene-
gal í Afríku og Jenisei-fljóts í Síberíu. Arabisk
verzlunarskip sigldu til Kína-stranda og Molúkka-
eyja. Þekking þeirra seildist allt inn í Afríku
miðja. Gamalt uppkast að landabréfi sýnir, að
Arabar vissu, að hvíta Níl átti upptök sín í þrem-
ur vötnum.
Arabar höfðu lært notkun áttavitans af Kínverj-
um. Sjómenn þeirra gátu siglt um Indlandshaf
eftir stjörnunum og þeir mældu sólarhæðina með
einskonar hornmælitækjum, og gátu ákveðið það
allnákvæmlega á hvaða breiddarstigi skipið var
statt. Þetta mælitæki varð síðar fyrirmynd að
Jakobsstafnum svo kallaða, en hann hafði mikla
þýðingu fyrir siglingar á úthöfum.
Nær því öll bein verzlun við Austurlönd var í
höndum Araba, og varð það til þess, að Evrópa
komst ekki í beint samband við Austurlönd lengi
fram eftir miðöldum. Sjóndeildarhringurinn víkk-
aði á ný, þegar krossferðir hófust og veldi Araba
hnignaði. Nýjar, þróttmiklar þjóðir komu fram
á sjónarsviðið, og verzlunarsambönd fornaldarinn-
ar gátu tekizt að nýju. Mongölsku höfðingjarnir,
sem komu á eftir Djengis Khan, reyndust vin-
gjarnlegir og gestrisnir við útlendinga og þá opn-
uðust verzlunarleiðir um Asíu til Kína. Enginn
þeirra færði sér þessar hagkvæmu aðstæður í nyt
jafn vel og ferðamaðurinn frægi Marco Polo, og
bráðlega lærðu ítölsku verzlunabborgirnar, eink-
um Genúa, að notfæra sér viðskiptamöguleikana.
NÝJAR LEIÐIR — NÝIR HEIMAR
Innan skamms fóru ríkin tvö á Pyrenea-skaga,
Spánn og Portúgal, að krefjast rúms, Þar urðu