Helgarpósturinn - 13.07.1979, Blaðsíða 19

Úr eö&u J*
^^1|
z?Vn8 vmju Föstudagur 13. júlí 1979
19
llertogi jazzins sem
sigraði heiminn
Edward Kennedy Ellington sá
fyrst dagsins ljós þann 29. aprll
1899 I höfuðborginni Washington.
Faöir hans starfaói viö fram-
reiöslu m.a. í Hvita hilsinu. For-
eldrarnir voru þess vegna i eins-
konar efri klassa þeldökkra. Þau
trúöu á guö og forseta^n.Dreng-
urinn, sem snemma var fariö aö
kalla .Duke, var feiminn og fall-
egur kútur, en glysgjarn eins og
svertingjar eru svo oft. Duke
læröi diplomatasiöina strax á
koppnum og átti þaö eftir aö
koma honum aö gagni — siðar.
Sjö ára var hann ótilkvaddur
farinn aö þvo sér um hendurnar
fyrir hvern einasta pianótima.
Eflaust hafa foreldrarnir átt sina
drauma um drenginn (eins og
foreldra er sffiur) og séö hann fyr-
ir sér sem hraögriUara hjá höfð-
ingjum. Þetta átti nú samt ekki
eftir aö rætast (eins og svo oft).
Þess i staö dólaði Duke kringum
næturklúbba löngu eftir aö hann
átti aö vera sofnaöur.
Nýskriðinn úr gaggó er Ellingt-
on tekinn til viö aö spila á börum
borgarinnar. Hann kom til New
York 1922 meö hljómsveit Wil-
bur’sSweetman’s. Iþeirri hljóm-
sveit var einnig æskuvinurinn
Sonny Greer trymbiU o.fl., er áttu
eftir aö deUa ævinni undir hand-
leiöslu hins drottnandi Dukes,
semvarfæddurforingi. Fyrst var
hljómsveit þeirra félaga köUuöu
„The Washingtonians” (1923), en
breyttist fljótt I „Duke Ellington
and Hisorchestra”, þvi Duke var
þeirra kappfyUstur og ákaflega
framagjarn. Bandiö stækkaöi
smám saman Ur sextett i stóra
hljómsveit. Ariö 1926 eru þeir
farnir aö leUta inná hljómplötur.
Þeir sáu lika um mUsikina á
New York.azzinn —eöa hann öllu
heldur viö þá. Þaö ár eru þeir
ráönir sem hUsband i „Cotton
Club”, þar sem hljómsveitin
geröi betur en aö slá I gegn og
vekja alheimsathygli. (Og nú
gátu mamma og pabbi fariö aö
veröa dáU'tiö montin af kútnum
sinum). Frá Cotton hélt hljóm-
sveitin I heimsreisuna stóru áriö
1932. Upp frá þvi var ferðataskan
aöalheimilisprýöi Ellington-
manna, allt þartU dauöinn settist
á kistulokiö hjá jazzmóöum
meistaranum I leikslok 1974.
Fyrirtækiö Duke Ellington &
co. sem Irvin MUls stýröi fjár-
málalega varö eins fyrirferöa-
mikiö og meöal sinfóniuhljóm-
sveit eöa rikisrekin ópera, þar
innifaliö voru hljómplötu- og
nótnaútgáfufirmu, umboðsskrif-
stofan MiUs — CaUoway Enter-
prises og Duke EUington Incorp-
orated o.fl. Samt safnaöi hann
ekki auöi. — öllu fémætu var
fómaö fyrir listina. Liösmenn
Ellingtons voru vandlega valdir
og sátu i hljómsveitinni meöan
kraftar entust jafnvel i aUt aö 50
ár. Enda voru þeir sem strengir
i hljómhörpu stórmeistarans.
Duke sagöi stundum bæöi I grini
og alvöru, aö hann heföi þann
heiöur aö hafa á launaskfá hæst-
launuðu hljómlistarmenn Am-
eriku. Æviráöning hefur aldrei
þekkst I jazzhljómsveitum —
hvorki fyrrné siöar. Og Ellington
rak aldrei nokkurn mann, utan
einu sinni. Sem dæmi um dreng-
lyndi Dukes má nefna þaö, aö
hann greiddi stundum sjúkum
spilurum sinum sólóistakaup i tvö
ár eftir aö þeir uröu úr leik sökum
vanheilsu.
Hann var þannig yfirburða-
Jazz
eftir Gunnar Reyni Sveinsson
Broadway skemmtistööum eins
og „Kentucky Club” og orönir
umsvifamiklir þar I borg 1927.
Upp frá þvi eru þeir kenndir viö
Stuttar
fréttir að
utan . . .
■ Leikritiö Elephant Man
hlaut Tonyverölaunin sem
besta leikritiö I New York á
siöasta leikári, og hefur hlotiö
þar metaösókn. Ekki nóg meö
það heldur eru ýmsir kunnir
aöilar, þar á meöal kvik-
myndaleikarinn Jon Voight i
hörkuslag um aö tryggja sér
kvikmyndaréttinn aö leikrit-
inu, sjöbókaforlög berjast um
birtingarréttinn á texta Bern-
ard Pomerance og þr jú hljóm-
plötuf yrirtæki haf a sýnt áhuga
á aö fá réttinn á aö hljóörita
leikritið. A meðan eru aö-
standendur þessarar sýningar
sjálfir aö undirbúa gerö heim-
ildarmyndar um John Merr-
ick, filamanninn, en á ævi
hans er leikritið byggt.
■ Leikstjórinn John G. Avild-
sen, sem hlaut Oskarsverö-
launin fyrir stjórn sina á
Rocky áriö 1976 hefur veriö
ráöinn til aö leikstýra ,,Fu
Manchu”, sem veriö er aö
byrja töku á um þessar mund-
ir. Peter Sellers, sem var rétt I
þessuað ljúka viö aöfarameö
tvö hlutverk I myndinni The
Prisoner of Senda” mun fara
meðbæöi titil hlutverk i þess-
ari mynd og hlutverk lög-
regluforingja frá Scotland
Yard.
merka veitingaþjóna á Cotton
Club, mikilvirkan útkastarann og
töskuburöardregninn (sem varö
band boy) en yfirstéttarbytturnar
sem skreyttu salina ýmist lóö-
réttir láréttir eða eitthvaö þar á
milli.
Sé stikaö gegnum tónsmíðar
Duke Ellingtons sést þaö, aö hon-
um hefur a.m.k. framanaf tekist
einna best upp i styttri ópusum,
sem oft voru settir saman i hasti.
Honum hefur greinilega falliö vel
aö vinna undir pressu. Frá Cotton
er Ellington kominn I fremstu röö
bandariskra tónskálda (þ.e. viö-
urkenndur sem slikur). Nú var
hljómsveit hans oröin eins góö og
mannanna verk geta oröiö best.
Frá sllkum toppi erekki til önnur
leiö en niöuráviö — þá leiö fór
Duke Ellington ekki. Hann
breiddi þess i staö Ur inteligens-
unni og hélt sinu flugi I fullri hæö
— þangaö til aiglarnir báru hann
burt — en hvurt?
Duke Ellington samdi slikan
aragrúa tónsmiöa á langri starfs-
ævi, aö tónverkaskráin ein þekur
30 blaösiöur i Skirnisbroti þó meö
lúsaletri sé. Þá var Eilington
óspar á vinylinn. Eftir hann
liggja 72 breiðskifur auk allra
tveggja laga platnanna, sem enn
hafa ekki verið endurútgefnar.
Söngleikurinn „Jump for Joy”
var a.m.k. tlu ár á undan ti'man-
um — þegar hann kom fram 1959.
Um Duke voru skrifaöir fimm
maöur á mörgum sviðum og ekki
hvaö sist á þvi mannlega, enda
Doctor of Humanities viö fleiri en
einnháskóla (þó þaö segi auövit-
aö ekki mikiö um manninn). Aft-
ur á móti fundu hljóöfæraleikar-
arnir hvaö aö þeim sneri. Duke
var tvivegis sæmdur þeim æöstu
heiöursmerkjum sem bandarisku
hljómlistarmannasamtökin (Am-
erican Federation of Musicans)
tókst aö hugsa upp til aö tylla á
dauölegan. — Og nóg um þaö.
Þess ber aö geta, aö ekki áraöi
alltaf vel fyrir Ellington f óstöö-
ugum heimi tiskunnar frekar en
tónskáldinu Georg Friedrich
Handel foröum tiö (sem varö fall-
itt þrivegis). Vinurinn Duke sá
samt viö hrekknum og kom sér
upp ELLINGTONISM ANUM
skotheldum og persónulegum
handan ails tiskugutls — sem
stendur einn — eins og hin mikla
tónlist Beethovens, þó ólik sé. Þab
er annaö en auövelt aö lýsa þess-
um stfl eöa þróun Ellingtons yfir-
leitt i fáum orðum. En segja má,
að hann eigi það sameiginlegt
meö 19. aldar tónskáldinu Felix
Mendelson Bartholdy, aö gull-
kornum skjóti upp (ó)reglulega
frá vöggu til grafar þ.e.a.s. gegn-
um allan tónlistarferilinn.
Duke Ellington var óvenjulegt
tónskáld (vægast sagt). Hans
músikvarsem öfugt skýfall (kom
uppUr jörðinni og sté til himins —
en ekki á hinn veginn) miðaö viö
hin stóru tónskáld genginna kyn-
slóöa. — öllum til sóma sættust
menn fyrir rest á þann viösnún-
ing. Hann var kröfuharður og
kraftmikill Kstamaöur og besti
bróöir manna langt út fýrir þjóö-
skipulag Bandarlkjanna — sem
sagt a good cat: Hér veröur að
segja eins og satt er- aö þaö voru
einmitt evrópskar konungsfjöl-
skyldur sem kenndu Ameríkön-
um (sem eru menn snobbaðir) að
meta jazzsnillinga á borö við
Louis Armstrong og Duke Ell-
ington og m.fl. En Ellington gerði
ekki mannamun. I sjálfsævisögu
sinni skrifar hann betur um
Club árunum eru t.d. „Mood Ind-
igo”, „Rockin.’in Rhythm”.
„Creole Love Caíl”, og ,,It Don’t
Mean AThing If It Ain’t Got That
Swing” sem hljómandi dæmi um
þetta ásamt fjölda annarra. Frá
sama tima er einnig stærra verk
„Creole Rhapsody” sem er afar
vel heppnað. „Black Tan and
Fantasy” frá 1927 hefur þennan
dularfulla þokka er nefndist
„Jungle style” og var ein greinin
af Ellingtonismanum, sömuleiöis
„Jungle Nights in Harlem” 1934
o.fl. „Sophisticated Lady” var i
smiðum i hálft ár ’33 og margir
hafa orðið ástfangnir af þvi.
Fyrsta stóra tónverkinu „Remin-
iscing in Tempo” var illa tekiö
’35, en þetta var bara tilraun, sem
átti eftir aö takast. Arið áöur
höfðuflestir vegsamaö Duke fyrir
perluna „Solitude”. Svo kom
„Caravan”, ,,Ko Ko ”, ,,I Let a
Song Go Out of My Heart” og
„Lady Machbeth” ’37-’39 auk
fjölda annarra númera, sem hann
geröi ýmist einn eöa I samvinnu
viö aöra.
Ellington var hesturinn sem
dró hljómsveitarvagninn (bros-
andi). Engin upptroösla hljóm-
sveitarinnar var lítilfjörleg i hans
augum — aldrei á öllum hans
starfsferli. Duke kom sér upp
„tvibura” 1939, þaö var tónskáld-
iö ogsálufélaginn Billy Strayhorn
sem samdi m.a. kynningarlag
Ellington — hljómsveitarinnar
„Take The A Train”. Samvinna
þeirra var svo náin, aö erfitt er aö
greina hver skrifaöi hvaö. (Þeir
útsettu m.a. hvors annars tón-
verk). Samstarf þessara manna
varöi þar til dauöinn skildi þá aö,
er Billy Strayhorn lést 1967.
Merkiö um sanna vináttu
stendur enn — þaö er músikin. Þá
samdi Ellington tónverkið „His
Mother Called Him Bill” til minn-
ingar um Billy Strayhorn. Og
minningargrein Dukes um vin
sinn dauðan er enn ein „Liljan”.
Gaggógæinn frá Washington varö
lika Doctor of Humane Letters
viðháskóla i'USA (það var 1970).
Mikill fjörkippur fór um allt Ell-
ingtonbandið 1940 enda prýddu
„primadonnur” bandið bak og
fyrir. Duke tvíhenti ýmist
Bibliuna eöa samlede værker
Williams Shakespears viö tón-
sköpunina til að fá mótvægi við
gáleysislegum amorsvisum
striösáranna. Með stórverkinu
„Black, Brownand Beige” (1945)
doörantar (á ensku) meöan hann
var enn i fullu fjöri. Fjörlegust
þeirra er „The World of DukeEll-
ington” eftir Stanley Dance
(Macmillan 1971) þar skóflar
sénfiö sjálft spekinni yfir lýöinn
og hljómsveitarmenn skýra frá
hljómrænni reynslu sinni. Ell-
ington var auk þess „hálfur maö-
ur I háifri” (eins og sagt var i
minu ungdæmi) I ellefu meiri-
háttar ritverkum. Hann setti
saman ágrip af sjálfsævisögu upp
álitlar523 bls. sem heitir „Music
is my Mistress” á efri árunum
(Utg. W. H. Allen 1974 og Quartet
paperback, 1976). Þá hafa honum
veriö helgaðir kafiar i nær ölium
þeim bókum, sem skrifaöar hafa
verið um jazz — þær skifta sjálf-
sagt þúsundum.
Edward Kennedy Ellington var
heiöursborgari 32ja borga vitt og
breitt um heiminn frá Amster-
dam i Hollandi til Niigata i Japan
auk sjö fylkja Bandarikjanna. I
kosningum timarita sem fjalla
um jazzmúsik (i USA) var Ell-
ington ofaná alls 77 sinnum, þ.e. I
fyrsta, ööru eöa þriðja sæti (oft-
ast i fyrsta) sem hljómsveitar-
stjóri, Utsetjari, einleikari eba
þaö tónskáld sem átti bestu
hljómplötu ársins ( — og er þaö
örugglega heimsmet — ef ykkur
er sama). Duke var oftar en einu
sinni Utnefndur „tóniistarmaöur
aldarinnar” (hvað sem þaö hefur
nú átt aö þýöa?) þ.á.m. af Col-
umbia Records. Hann varö mjög
eftirsótt nafn I heiðursmannatölu
mestu snobbklúbba heims og áá
sér hag i eöa komst ekki undan að
vera 38 sinnum „heiöraöur” á
þann hátt. — En hann var heið-
ursborgarstjóri (Lord Mayor) af
Leeds á Englandi meö sæmd og
tók við sóma sinum Ur hendi Ells-
abetar Engladrottningar — enda
Ellington vanur að segja: „It
Don’tMeana Thing If It Ain’t Got
That Swing”.
Duke Edward var Doctoraður
ekki sjaldnar en 15 sinnum um
dagana þar af i 11 skipti sem
Doctor of Music. Meö heiöurs-
skjölunum heföi hann getað
„Betrekt” Esjuna (fjalliö) .
Meistarinn var sæmdur svo
mörgum medalium Ur málmi, aö
tilvandræða horföi. 011 Ellington-
sveitin heföi getab veriö alskreytt
nýjum medalium dag hvern —
allt áriö. Og svo smellti Nixon
(sem var annars mest fyrir Doris
Day) á hann forsetaorðunni
„Medal of Freedom” sem er
hæsta oröa sem borgari Banda-
rikjanna getur borið. Þeir komu
sér sem sagt vel diplomatastæl-
arnir sem Duke drakk i sig á
koppnum — foröum.
(1 næstu grein veröur fjallaö
um þann mannskap, sem skipaöi
þessa undarlegu og umdeildu
hljómsveit, en þeir eru kapituli Ut
af fyrir sig).
Sýningar hefjast á morgun laugardag
TOFRAR LASSIE
Ný mjög skemmtileg
mynd um hundinn Lassie og ^
ævintýri hans — Mynd fyrir fólk á
öllum aldri
Aðalhlutverk:
James Stewart,
Stephanie Zimbalist
Mickey Rooney og
hundurinn Lassie
Islenskur texti
Sýnd kl. 5-7 og 9.
Karateglæpa-
ffokkurínn
Hörkuspennandi
karatemynd.
Endursýnd kl. 11
Bönnuð innan 16 ára