Helgarpósturinn - 29.08.1980, Side 27

27
__ho/rjarpn^tl irinn Föstudagur 29. ágúst 1980
Helstu auöæfi okkar islendinga
liggja i bleyti, sagöi maöurinn.
Annarsvegar í hafinu kringum
landiö, og hinsvegar i fallvötnun-
um.
Mikiö er til i þessu. Um áratuga
skeið höfum viö byggt lifsafkomu
okkar á þorskinum og öörum fisk-
um sjávarins. Nú er sú auölind
nýtt aö talsveröu leyti, og
reyndar ofnotuö á sumum sviö-
um. En hin auölindin, fallvötnin,
hefur aftur á móti lftiö semekkert
veriö nýtt. Varla þarf aö benda á
hvilik auöæfi er aö finna i orkunni
sem í þeim liggur, nú þegar olíu-
verö fer stööugt hækkandi, og
olían sjálf þverrandi.
Ar landsins eru margar og
langar, og fallhæð þeirra er mikil.
Virkjunarmöguleikarnir eru
næstum ótæmandi, og og þá um
leiö auöæfin sem virkjunum
fylgja. Þaö er hinsvegar
kostnaðarsamt fyrirtæki aö
virkja ár og fljót enda hafa orku-
málin mótast að talsveröu leyti af
iöja. Þaö sem þessum þrem fyrir-
tækjum er þó sameiginlegt, er aö
þau eru i eigu erlendra stórfyrir-
tækja aö hluta. Alveriö að meiri-
hluta í eigu Svisslendinga, en
Járnblendiverksmiöjan i meiri-
hlutaeigu íslendinga.
Frá þvi umræður hófust um
stóriöju hér á landi hefur einkum
veriö deilt um eitt atriöi, eigum
viö sjálf aö eiga þessi fyrirtæki,
eða ekki, og ef viö viljum eiga þau
— þá hvaö stóran hluta? Um tima
var lika deilt um hvort stóriöja
ætti rétt á sér hér á landi yfir
höfuö, en þaö viröistvera liöin tiö.
Nú siöastliöinn laugardag var
svo samþykkt á sameiginlegum
fundi alþingismanna og sveitar-
stjóra á Austurlandi, aö stefna aö
þvi aö koma á fót stóriöju þar.
Umræöa um þaö mál hefur lengi
veriö i gangi fyrir austan, en áöur
hefur ekki veriö gerö nein sam-
þykkt um það. í þeirri umræöu
var lika jafnan gengiö út frá þvi
aöef af yröi — þá mundi Reyöar-
Stapp um stóriðju
þvi. Það hefur sömúleiðis veriö:
deiluefni hvernig rafmagninú
skuli variö.
Þaö var i stjórnartiö Bjarna
Benediktssonar, þá er Jóhann
Hafstein var iönaöarráöherra, aö
tekin var ákvörðun um aö semja
viö stórfyrirtækið Alusuisse, um
álver hér á landi. Þaö var um-
deild ákvöröun, og Alþýðubanda-
lagsmenn iögöust sérstaklega
hart gegn þeim samningum. Al-
verið er sem kunnugt er lang-
stærsti rafmagnsnotandinn úr
Búrfellsvirkjun, og ein aöal-
ástæöan fyrir þvi aö sú virkjun
var byggö. Alveriö var fyrst
þeirra fyrirtækja sem kennd eru
viö stóriðju hér á landi, en auk
þess eru hér Járnblendiverk-
smiðjan viö Hvalfjörö og Kisil-
iöjan viö Mývatn, sem er þó á
mörkum þess aö geta talist stór-
fjöröur vera aösetur verksmíðj-
unnar. Þaö mál hefúr verið
nátengt umræðú um virkjunar-
framkvæmdir á ;vegum Lands-
virkjunar, enda' hefúr -það aö
sjálfsögðu mikil áhrif á stærö
virkjunarinnar á Austurlandi,
hvort þar veröúr rekinn orku-
frekur iönaöur. Og þar er málið
statt núna. Virkjun Jökulsár i
Fljótsdal þykir fýsilegasti kostur-
inn, en hvað sú virkjun á aö vera
stór veröur aö biöa ákvöröunar
um stóriöju. Fyrr eöa siöar
verður þó náttúrulega virkjaö
stórt á Austurlandi, enda mun þar
vera um helmingur þeirra vatns-
falla sem talin hafa veriö eftir-
sóknarverö til virkjunar á land-
inu.
En þegar af stóriöju veröur á
Austurlandi, og þaö veröur
væntanlega á næstu árum —
hvernig á aö standa aö henni?
Innlend stóriöja hefur veriö i brennidepli um nokkurt skeiö.
1 rauninni er Alþýöubandalagiö
eini stjórnmálaflokkurinn, sem
setur upp ákveöin skilyröi i
stefnuskrásinni, fyrir þvi hvernig
staöið skuli aö stóriöju. í
stefnuskránni segir: „Islenska
rikiö eigi ætiö meirihluta i orku-
frekum iðnaöarfyrirtækjum og aö
jafnaði séu þau óskipt i eigu ís-
iendinga”.
• Þetta er nokkuð afdráttarlaus
stefna og hún sker sig'tíi? efhún er
borin saman . við stefnúr hinna
flokkanna i' stóriðjumái'úm. En
hver er sú stefna? Helgarpóstur-
inn spuröi fjóra stjtírnmálámehn,
einn frá hverjum fiokki um þaö
atriði.
„Framsóknarflokkurinn hefur
markaö sér þá stefnuý sagöi
Halldór Asgrimsson alþingis-
maöur, „aö lita beri á hvert til-
vik, og skoöa það sjálfstætt, og
taka ákvaröanir i samræmi viö
þaö hverju sinni. Að öllu jöfnu
eigum viö aö eiga meirihluta i
fyrirtækjunum. Þaö er lika stefna
framsóknarflokksins og skoöun
aö stóriöja eigi fyllilega rétt á
sér” sagöi Halldór.
Kjartan Jóhannsson alþingis-
maöur og varaformaöur Alþýöu-
flokksins, sagöi það stefnu sins
flokks aö hraöa beri nýtingu
þeirra auöæfa sem I orku okkar
liggur, til hagsbóta fyrir landslýö
alian, eins og hann oröaöi þaö.
„Viö leggjum einnig áherslu á aö
viö höfum vel efni á þvi aö skeröa
þessi auöæfi nokkuð, til aö vernda
umhverfiö. Viö leggjum mikiö
uppúr þvi að mengunarvarnir
verði ifullkomnu iagj, og aö nátt-
úru lándsins stafi epgin hætta af
starfsénjinni. Vi.ö’ viljum hraða
uppbyggingunni til áö; tryggja
betúT efnahagslegt- sjálfstæði
þjóðarinnar, en leggjum ekki
megináherslu á að eiga meiri-
hluta i sllkum fyrirtækjum. Viö
erum opnir i þvi máli, en viljum
aö viö gerum okkur fullkomna
grein fyrir aöstæðum hverju
sinni. Hagsmunir okkar veröa
tryggöir meö þrennum hætti —
meö samningum við erlend fyrir-
tæki, meö aöild aö fyrirtækjunum
og meö þvi aö eiga i fyrirtækjun-
um” sagöi Kjartan Jóhannsson.
,,S jálfstæöisflokknum þykir
eölilegt aö nýta orku landsins
INNLEND
YFIRSYN
Sólrikar siösumarvikur áriö
1939 beindist athygli umheimsins
eindregiö aö Póllandi, af þvf aö
viö landamæri þess söfnuöust I
brennidepil þau öfl sem um
haustiö hleyptu Evrópu i bál.
Rúmum fjórum áratugum slöar
er enn mænt á Pólland, og i þetta
skipti er ástæöan sú aö I átökum
pólsks almennings og stjórnvalda
um stjórnarfariö mun ráöast,
hver veröa afdrif fjöiþjóölegrar
viöleitni til aö beina þróun mála I
Evrópu á siöustu áratugum ald-
arinnar eindregiö á friövænlega
braut meö úrræöum sem i einu
oröi hafa hlotiö nafniö slökunar-
stefna.
Styrkur slökunarstefnunnar
hefur siður fólgist I þeim tak-
mörkuöu skrefum, sem Banda-
rikin og Sovétrikin hafa stigiö til
aö draga úr kjarnorkuvopna-
hlaupinu, en vilja evrópskra
rikisstjórna til aö notfæra sér þiö-
landi. Gierek á ekki heimangengt ’
meöan landiö er lamaö af verk-
föllum, og Schmidt treystir sér
ekki aö halda til Austur-Þýska-
lands meöan allt er I óvissu um
framvindu mála hjá Rólverjum.
A fundi miöstjómar Sameinaöa
pólska verkamannaflokksins um
siöustu helgi voru teknar ákvarö-
anir sem fela i sér aö horfiö hefur
veriö frá valdbeitingu gagnvart
verkamönnúm i hafnarborgunum
viö Eystrasalt og ákveöiö aö
reyna samningaleiöina til þraut-
ar, þótt þaö kosti tilslakanir
gagnvart pólitiskum kröfum
verkfallsmanna. Rikisstjórnin
hefur boöiö frjálsar og leynilegar
kosningar i verkalýösfélögum, en
verkfallsmenn halda fast viö aö
gervifélög valdaflokksins hverfi
úr sögunni og þeir fái frelsi til aö
reisa ósvikin verkalýössamtök
frá grunni.
Þaö sem gerir átökin i Póllandi
nú frábrugöin þeim sem þar hafa
áður átt sér staö, er aö tekist hef-
ur samstaöa um stefnu og starfs-
hætti milli verkamanna og
menntamanna sem berjast fyrir
kerfisbreytingum, og kröfur
þessarar andófshreyfingar eiga
sér hljómgrunn langt inn i raöir
Alþjóðleg þýðing
framvindu i Póllandi
til aö efla sérstakt slökunarsvæöi
i hjarta Evrópu meö þvi aö halda
samskiptum Vestur-Þýskalands
viö Austur-Þýskaland og Pólland
sem mest utan við vaxandi viö-
sjár sem fylgt hafa i kjölfar
sovésku innrásarinnar i Afghan-
istan.
Eftir rúman mánuö veröa þing-
kosningar I Vestur-Þýskalandi,
og siöustu meiriháttar athafnir
Schmidt kanslara i utanrikismál-
um fyrir kosningarnar áttu að
vera heimsókn hans til Austur-
Þýskalands og koma Giereks,
flokksleiötoga i Póllandi, til
Vestur-Þýskalands. Báöar eru
þessar heimsóknir nú úr sögunni.
Ástæöan er atburöarásin I Pól-
una i sambúö risaveldanna til aö
gera afleiöingar siöari heims-
styrjaldarinnar Evrópuþjóöum
bærúegri.
Þessi þáttur slökunarstefnunn-
ar hefur náö sér ræk ilegast á strik
i Miö-Evrópu fyrir tilstilli rikis-
stjórna undir forustu vestur-
þýskra sósialdemókrata. Fyrst
Willi Brandt' og siöan Helmut
Schmidt hafa veriö merkisberar
utanrikisstefnu sem hefur aö
markmiöi aö gera Miö-Evrópu aö
þungamiöju i framvindu I átt til
rénandi spennu og vaxandi
tengsla milli rikja i austri og
vestri. Sföustu mánuöi hefur
Schmidt kanslari lagt megin-
áherslu á aö beita áhrifum sfnum
ERLEND
valdaflokksins. 1 ræöu sinni á
miöstjórnarfundinum um helgina
bergmálaöi meira aö segja Gier-
ek mörg atriöi úr málflutningi
andófsmanna, viöurkenndi mis-
tök og óstjórn i valdakerfinu og
lagöi áherslu á nauösyn aö
koma á trúnaöi milli valdhafa og
almennings. Til sannindamerkis
um aö gerö yröi gangskör aö þvi
aöráöa bót á stjórnsýsluöngþveiti
og trúnaöarbresti var hópi ráö-
herra og yfirmönnum rikisfjöl-
miöla vikiö frá störfum strax eftir
miöstjórnarfundinn.
Baráttan i Póllandi þessa dag-
ana er frábrugöin öllu sem gerst
hefur þar i landi á undanförnum
áratugum og sömuleiöis stórat-
buröum i öörum Austur-Evrópu-
löndum. Verkamenn hafa búið
um sig i Lenin skipasmiöastöð-
inni í Gdansk, og þar hefur aöset-
ur sameiginleg verkfallsnefnd
starfsliös fyrirtækjn úr öllum
strandhéruöunum. Kröfur sinar
og málflutning byggja verka-
menn aö verulegu leyti á skýrslu-
gerö og athugunum mennta-
mannahóps, sem geröi úttekt á
stjórnkerfi og þjóöfélagsástandi i
Póllandi og birti niöurstööur sin-
ar snemma á þessu ári. Málstaö-
ur verkfallsmanna er svo kynnt-
ur innan lands og utan á vegum
KOR, eða Nefndar til félagslegar
sjálfsvarnar, sem mynduð er
jöfnum höndum af menntamönn-
um og verkamönnum i Varsjá og
öörum borgum inni i landi.
Fjöldagöngur eöa fjöldafundir
hafa ekki átt sér staö og hvergi
komiö til átaka viö lögreglu né
herliö.
Meö þessum baráttuaðferöum
er fylgst eftir föngum i öörum
Austur-Evrópulöndum. Þar rikir
einnig efnahagskreppa, þótt hún
séekkieins mögnuö og f Póllandi,
og þjóðirnar eru engu siöur en
Pólverjar fráhverfar stjórnar-
háttum sem spegla vilja sovésks
drottnunarvalds en hvorki hefö-
meö stóriöju, og þar meö flytja út
orku” sagöi Matthias A. Mathie-
sen alþingismaöur. „Viö teljum
þýöingarmikið fyrir atvinnulifiö i
landinuaöbyggjaupp iðnaö, bæöi
stóriöju og annan iönaö. Þaö
hefur sýnt sig aö þaö kann ekki
góöri lukku aö stýra að byggja
svo mjög á einum útflutningsat-
vinnuvegii’ Matthias sagöi Sjálf-
stæöisflokkim ekki hafna þvi aö
stóriðjufyrirtæki séu i eigu er-
lendra aöila, ef þaö þjónar hags-
mun Islendinga. „Þaö er allt til i
þeim efnum,” sagöi hann. „Þar
veröa hagsmunir okkar að ráöa
feröinni, og þá veröur aö lita á
hvert einstakt tilfelli fyrir sig.”
Kjartan ólafsson, varafor-
maöur Alþýöubandalagsins,
sagöi stefnu sins flokks i þessum
málum hafa verið mótaöa 1976.
Hann vitnaöi siöan i upphaf
stefnuskrárinnar i orkumálum:
„Ýmiss konar orkufrekur iönaöur
á fyllsta rétt á sér, og getur falliö
meö eölilegum hætti inn i at-
vinnulif landsmanna. Þess þarf
hinsvegar aö gæta, aö hann lúti
stjórn landsmanna sjálfra og sé
byggöur upp innan ramma viö-
tækra þjóöfélagsáætlana, þar
sem rikt tillit veröi tekiö til skyn-
samlegrar auölindanýtingar, svo
og æskilegrar atvinnu- og
byggöaþrðunár | landinu”.
, Kjartan sagöi áð ef viö héldum
ekki fullu forræði ýfir atvinnulifi
þjóöarinnar, að þá Væri allt tal
um ájálfstæöi orðin t-óm, og einnig
■benti hann á aö öll erlend fýrir-
tæki sem sæktust eftir aöstööu
hér, gerðu þaö i þeím einum til-
gangi aö hagnast á þvi.
En eitt er ijóst: Innan skamms
verður virkjaö á Austfjöröum og
stóriöja sett þar af staö. I hvaða
formi sú stóriöja veröur veit eng-
inn. Möguleikarnir eru all-
nokkrir. Hversu góöir þeir eru,
veröur aö koma i ljós.
Eeftir
Æm Guöjón
flH Arngrims-
_____son
ir þeirrasjálfra né framtiöaróskir.
Urslit átakanna I Póllandi geta
þvi hæglega dregiö dilk á eftir sér
i nálægum löndum.
Athygli hefur vakiö, hvert hlut-
verk kaþólska kirkjan i Póllandi
hefur tekiö sér I deilu verka-
manna og rikisvalds. Ekki þarf
lengur aö fara f grafgötur um, aö
kirkjan er áhrifamesta þjóöfé-
lagsafl í Póllandi, nýtur viröingar
og trausts. Mynd Jóhannesar
Páls páfa er uppi á áberandi staö
i Lenin skipásmiöastööinni, og
þar eru sungnar messur meö al-
mennri þáttt(8cu verkfallsmanna.
1 yfirlýsingum pólskra biskupa og
sjónvarpaöri prédikun Wyszynski
kardinála er lögö megináhersla á
aö verkamenn sýni hófsemi f
kröfum og samningaviöræöum og
foröist allar aögeröir sem leitt
geti til árekstra og blóösúthell-
inga.
Undir yfirboröinu i Póllandi
ólga heitar ástiöur þjóöar, sem
hefur liöiö mikiö áratugina siöan
1939, en aldrei sleppt voninni um
aöfáá ný aö ráöa eigin málum og
koma fram af reisn. Pólverjar
eru frægir fyrir hugrekki og of-
dirfsku, sem hefur fært þeim
marga sára ósigra 1 rás aldanna.
Framvindan þessa dagana sýnir,
aöá báöa bóga i átökum og erfiö-
um samningaumleitunum eru á
oddinum menn sem leitast viö aö
sýna hófsemi og varfærni, menn
sem vita aö vixlspor nú getur orö-
iö afdrifarikt, ekki aöeins fyrir
Pólverja sjálfa, heldur alla fram-
vindu mála i Evrópu.
Reynslan kennir aö sovét-
stjórnin svifst einskis gagnvart
nágrönnum sinum ef þvi er aö
skipta, en lika er ljóst aö hún kær-
ir sig ekki um aö hleypa öllu I bál
og brand i Póllandi fyrr en i siö-
ustu iög.