Helgarpósturinn - 17.10.1980, Blaðsíða 2

Hafa áhrif Hæstaréttar á réttarþróun ekki verið eins sterk og æskilegt er
og ekki tekið mið af breyttri réttarvitund almennings?
„...Hefur hann með þessu
atferli sfnu, sem rétt er lýst í
ákæru, brotiö gegn 1. tl. 2. mgr. 1.
greinar reglugeröar nr. 299/1975
um fiskveiöilandhelgi tslands,
sbr. lög nr. 44/1948 um vlsinda-
lega verndun fiskimiöa land-
grunnsins og lög nr. 45/1974 um
breytingu á þeim lögum. Sjá ná 2.
mgr. 1. gr. reglugeröar nr.
415/1976 um friöunarsvæöi viö Is-
land og reglugerö nr. 134/1977 um
netaveiöisvæöi á Selvogsbanka,
sbr. lög nr. 8-1/1976 um fiskveiöi-
landhelgi Islands....”
Ofangreint er úr Hæstaréttar-
dómi frá árinu 1979 og ætti leik-
manni viö fyrstu sýn, aö vera
ljóst aö veriö er aö dæma I máli
sem tengist fiskveiöum og meö
þvi aö leggja saman tvo og tvo má
fá þá niöurstööu aö þarna hafi lik-
legast veriö aö kveöa upp dóm
vegna landhelgisbrots. baö er
lika raunin. Hitt er svo deginum
Ijósara, aö tilvitnun til ákveöinna
lagagreina segir ekki Pétri og
Páli mikiö um þaö, hvaö um sé
veriö aö fjalla.
Þaö er fullljóst aö tungutak lög-
fræöinnar er um margt mjög sér-
hæft og velta má vöngum I því
sambandi hvort afleiöing sllks
geti ekki oröiö sú, aö almenningur
fjarlægist spurninguna um rétt og
rangt i laganna skilningi og láti
sllkar vangaveltur alfariö í hend-
ur sérfræöinganna — fræöimanna
á sviöi laga og réttar.
Fagleg umræða?
En hvers vegna þessar vanga-
veltur I upphafi greinarkorns um
hlutverk og stööu Hæstaréttar á
Islandi? Jú, ástæöan er sú, aö
þegar Helgeirpósturinn leitaöi á
miö hæstaréttarlögmanna og leit-
aöi álits þeirra á áöurnefndu viö-
fangsefni, þá var viökvæöi þeirra
almennt þaö, aö I stuttu blaöaviö-
tali gætu þeir vart fariö Ut í aö
gagnrýna starfsemi Hæstaréttar
hvorki almennt né I einstökum
atriöum. Eöa eins og einn
ónefndur hæstaréttardómari
sagöi:
„Viö lögmenn erum ekkert
áfram um aö ræöa framkvæmd
og eöli Hæstaréttar, nema út frá
mjög faglegu sjónarhorni og þá I
umræöu meöal fræöimanna I fag-
inu. Lögmenn gagnrýna ekki
dómstóla meö almennum oröum
ogupphrópunum fblööum,” sagöi
þessi hæstaréttarlögmaöur.
Þessi orö vekja nokkra undrun.
Er málum svo komiö aö þaö er
aöeins á færi fárra útvaldra aö
fjalla I ræöu og riti um dómskerf-
iöi'landinu ogaöslík umræöa geti
aöeins fariö fram á sérhæföu
tungumáli fræöimanna? Nokkrir
lögmenn voru spuröir um þetta
atriöi, en þeir neituöu þvl aö mál-
um væri svo komiö. Hins vegar
bentu þeir á, aö Hæstiréttur væri
aösta dómstig I landinu og réttur-
inn ætti aö hafa traust meöal al-
mennings og þvl væri þaö óþarft
og óréttlátt aö hefja umræöu um
Hæstarétt á „almennumog losara
legum grundvelli” einsog einn
lögfræöingur oröaöi þaö. Og hann
sagöi einnig: „Þaö er til litils og
raunar ódrengilegt af lögfræöing-
um aö stlga fram I fjölmiölum og
bera fram li'tt faglega rökstudda
gagnrýni á starfsemi Hæstarétt-
ar. Viö slíktgetur maöur ekki sett
nafn sitt.”
A hinn bóginn voru þessir viö-
mælendur Helgarpóstsins reiöu-
búnir til aö ræöa viö blaöiö — ekki
undirnafni— um ýmsa starfsemi
Hæstaréttar sem ýmsir álitu aö
mætti lita nánar á. „Hæstiréttur
erekkert heilagt fyrirbæri I okkar
þjóöllfi,” sagöi einn lögfræöingur
viö blaöiö, „en i gegnum árin hef-
ur starfsemi hans tekiö litlum
breytingum og almennt þykir
skipulag réttarins og störf hans
vera eins og best veröur á kosiö —
þó meö smávægilegum undan-
teikningum sem auövitaö finnst
alls staöar ef leitaö er.”
Yfirhlaðinn Hæstiréttur
Hæstiréttur Islands hefur nú
starfaö i rúm 60 ár. Stofnun hans
var nátengd sjálfstæöisbaráttu
þjóöarinnar, þvl um leiö var hlut-
verki Hæstarétts Danmerkur lok-
iö hér á landi, samhliöa þvi sem
Landsyfirdómur var lagöur niöur
og Hæstiréttur tók viö hlutverki
hans. Frá upphafi og fram á
þennan áratug, meö nokkurra ára
undantekningu, hafa dómendur
veriö fimm, en eru nú sjö talsins.
A fyrstu 10 árunum var fjöldi
þeirra mála, sem stefnt var fyrir
Hæstarétt, á bilinu 31—143, en
samkvæmt upplýsingum Björns
Helgasonar þingritara var mála-
fjöldi áriö 1978, 224 og áriö 1979,
221. A hinn bóginn voru dæmd
mál á sföasta ári aöeins 167.Þessi
mismunur getur orsakast m.a.
vegna þess aö báöir málsaöilar á-
frýja til Hæstaréttar og þá er á
þau litiö sem tveimur málum hafi
veriö áfrýjaö, en aöeins aö sjálf-
sögöu dæmt I einu. Þá hefur þaö
einnig veriö þannig, aö Hæstirétt-
ur hefur alls ekki komist yfir all-
an þann fjölda mála, sem dómn-
um hefur borist og þvl hefur
nokkur bunki óafgreiddra mála
hlaöist upp, sem siöan er dæmt I
eftir réttri tlmaröö. Hæstaréttar-
ritari sagöi i samtali, aö á siöustu
þremur árum heföi réttinum
nokkurn veginn tekist aö halda I
horfinu, þannig aö ekki heföi
stækkaö hlaöi óafgreiddra mála.
„En þvl miöur er enn nokkuö
langt I land meö þaö, aö rétturinn
geti tekiö mál fyrir jafnóöum og
þau eru formlega tilbúin til af-
greiösluhjá Hæstarétti, þvl önnur
eldri mál eru þar fyrir,” sagöi
Björn Helgason.
Sagöi Björn aö þaö gæti liöiö ár
og vel þaö, frá þvi aö öllum
formsatriöum hafi veriö fullnægt
og þangaö til máliö væri dómtek-
iö.
„Ég held aö seinagangurinn sé
raunverulega ekkert meiri hjá
Hæstare’tti, en öörum aöilum
dómskerfisins,” sagöi einn
hæstaréttarlögmaöur. „Meöferö
dómsmála er alltof hæg og þar er
ýmsu um aö kenna. Lögmönnum
héraösdómi og þá einnig Hæsta-
rétti. Hins vegar er æöi oft orsök-
in aðstöðuleysi og mannfæö hjá
þessum aöilum.”
Annar lögmaöur var þó öllu
kjarnyrtari um þetta atriði, og
sagöi þaö vera hreint verk-
stjórnaratriöi hjá Hæstarétti hve
hröö afgreiösla mála væri. „Ég
stóðiþeirri trú, þegar dómendum
I Hæstarétti var fjölgaö upp í 7, en
þar meö væri skapaöur grund-
völlur fyrir tvö gengi dómenda,
þannig aö samtimis væru starf-
andi tveir þriggja mánna dómar.
Þaö hefur hins vegar ekki veriö
nýtt sem skyldi og afleiöingin
oröiö sú, aö seinagangurinn er
nákvæmlega sá sami og alltaf
hefur veriö.”
1 lögum um Hæstarétt segir
efnislega aö fimm dómarar skuli
skipa dóminn, en I kærumálum og
minniháttar einka- og opinberum
málum er leyfilegt aö aðeins þrlr
dómarar sitji I dómnum. Þaö er
dómurinn sjálfur sem ákveöur
hverju sinni samkvæmt lögunum
hve margir sitji I dómunum i þaö
og þaö skiptiö.
Björn Helgason hæstaréttarrit-
ari sagöi, aö þaö gæti veriö mats-
atriöi hvort þörf væri d fimm
dómendum eins oft og raun ber
vitni. „1 flestum tilvikum eru
fimm I dómnum og þvi veröur
ekki neitaö aö eftir því sem fleiri
sitja þar mætti ætla aö réttlætiö
væri enn tryggara en ella. Hins
vegar er þaö boröleggjandi aö
störf Hæstaréttar myndu vafa-
laust ganga hraöar fyrir sig, ef
dómendur væru I flestum tilfell-
um aöeins þrlr, þannig aö tveir
þriggja manna flokkar dómende
væru aö starfi samtlmis I mis-
munandi málum.”
Bjöm sagöi einnig, aö mikil
fjölgun heföi oröiö á vettvangi
opinberra mála á slöustu tímum
og væri þaö hald ýmissa aö þar
væru sökunautar fyrst og fremst
aö fresta afplánun, þvl sam-
kvæmt lögum koma dómsorö I
héraösdómi ekki til fullnustu ef
áfrýjaö er, fyrr en Hæstiréttur
hefur kveöiö upp sinn dóm.
Kaupa sér stundar-
frið með áfrýjun
Cnefndur lögmaöur haföi þessa
sömu sögu aö segja, og taldi aö
menn dæmdir I héraöi, væru
farnir aö kaupa sér nokkurra
missera friö, meö því aö áfrýja
dómum, enda þótt gjörsamlega
væri vonlaust aö búast viö ööru,
en Hæstiréttur staöfesti dóm und-
irréttar, enda má ætla aö réttur-
inn staöfesti um 70% af dómum
héraösdóms, þótt engar nákvæm-
ar tölur liggi fyrir um slíkt.
„Dæmdir menn I viöskiptallfinu
íeika þennan leik dálítiö,” sagöi
lögmaðurinn. „Þeir vinna þarna
tlma og geta þá gert ýmsar ráö-
stafanir — og ekki eru þær allar i
þá átt aö safna fé til borgunar
sekta, heldur frekar að búa I hag-
inn fyrir sig og sina meö öörum
hætti.” Seinagangurinn hjá
Hæstarétti ýtir og undir þessa
þróun.”
Þarna er þvi greinilega um
vixláhrif aö ræöa. Málum fjölgar
m.a. vegna þess aö Hæstiréttur
annar ekki málafjöldanum og þá
sjá ýmsir fram á möguleika á
frestun afplánunar og vegna
fjölgunar mála eykst enn biötimi
eftir afgreiöslu.
Þó eru ákveönar reglur um
áfrýjun. Ekki er unnt aö áfrýja
öllum málum. sem héraösdómur
hefurdæmt i. Um þaö eru skýrar
reglur, sem of langt mál yröi aö
fara aötiundahér. Almennter þó
óhætt aö segja aö litlar hindranir
séu á þvi, aö unnt sé aö áfrýja
málum til Hæstaréttar.
Slöastliöin fimm ár hefur veriö
frumvarp í gangi innan Alþingis,
sem mögulega yröi til þess aö
létta á störfum Hæstaréttar. Þaö
er frumvarp til lögréttulaga. Þar
er hugmyndin sú, aö eitt dómstig
bætist viö — svokölluö lögrétta.
Hins vegar er ekki ætlunin aö mál
geti þar meö fariö I gegnum þrjú
dómsstig, þ.e. Héraösdóm, lög-
réttu og slöan Hæstarétt, heldur
fari t.d. sum mál framhjá
héraösdómi og beint i lögréttu og
þaöan ef áfrýjaö yröi til Hæsta-
réttar. Sömuleiöis myndu málum
úr héraöi áfrýjaö til lögréttu og
þ.ir yröi fullnaöardómur kveöinn
upp. Þessi lögréttulög myndu þar
meö berlega létta á starfi Hæsta-
réttar, en þessi lög hafa nú verið i
farvatninu síöustu fimm ár og
fariö I gegnum marga hreinsun-
arelda, enekki hlotiö fullnaöaraf-
greiðsluennþá hjá löggjafarvald-
inu.
Það eru því ýmsar breytingar
fyrirhugaöar á dómskerfinu. en
þaö hefur ekki tekiö stórum
breytingum á undanförnum
áratugum, enda þótt lög og
réttarvitund almennings breytist
sifellt meö nýjum og gjörbreytt-
um timum I þjóðfélagi okkar og
allri þess gerö. „Lögfræöin er i
eöli slnu ihaldsöm fræöigrein og
þar af leiöandi er Hæstiréttur þaö
lika”, sagöi einn ónefndur hæsta-
réttarlögmaöur.
Enda þótt Hæstiréttur grund-
valli sitt starf á stjórnarskránni
og settum lögum og reglum af
hendi löggjafarvaldsins, þá gætir
áhrifa hans þess utan á alla
réttarþróun i landinu. Þar eru
kveönir upp fullnustu dómar —
dómar sem standa um aldur og
ævi og veröur ekki hnekkt. Sett
lög geta aldrei fyllt upp i allar
glufur og veitt svör við þeim
aragrúa spurninga sem vakna,
þegar mál eru rekin. Ef Hæsti-
réttur getur ekki byggt dóma sina
á rikjandi lögum, vegna þess ein-
faldlega aö engin lög ná yfir viö-
fangsefni dómsins, þá er ann-
aöhvort leitað eldri fordæma,
sem gætu náö yfir sama sviö, eöa
dómurinn leitar álits fræöimanna
og dæmir samkvæmt eöli máls
eins og þaö er kallaö. „Almenn
réttlætiskennd, llfsýn og persónu-
legar skoöanir hæstaréttardóm-
ara eru aö sjálfsögöu bakgrunnur
allra dóma, þótt i flestum tilfell-
um sé þeim unnt aö rökstyöja
niöurstööu sina meö tilvisan i lög
ogreglugeröir. t sumum tilfellum
veröa þeir aö lita til almennrar
réttarvitundar i landinu og dæma
samkvæmt eöli máls, og þar er
matiö i hendi dómenda,” sagöi
lögfræöingur einn sem HP talaöi
viö.
1 Bandarikjunum t.d. er Hæsti-
réttur mjög svo mótandi afl og
tekur stefnumötandi afstööu til
ýmissa mála, eins og kynþátta-
mála. Þar eru dómar óhikaö
kveönir upp, þótt lagabókstafinn
sé hvergi aö finna og er þaö þar
meö rétturinn sem óbeint skapar
fordæmiöog þannigvisi aö nýjum
lögum. Er sem sagt langtum
meira en afgreiöslustofnun held-
ur einnig frumkvæöishafi við
mótun nýrrar réttarvitundar hjá
fólki.
Hér á landi er þessu hins vegar
ekki þannig fariö. Hæstaréttar-
lögmaöur sagöi I samtali viö
blaöiö, aö honum þætti Hæstirétt-
ur Islands, allnokkuö hikandi,
þegar að þvf kæmi aö dómurinn
þyrfti aö taka af skariö og dæma
samkvæmt eöli máls og þannig
óbeint móta nýja réttarreglu.
„Þaö er eins og þaö sé mikil
hræösla viö slikt hjá réttinum”,
sagöi þessi maður. „Þaö er sjálf-
sagt aö fara varlega meö slikt, en
i þessu finnst mér og mörgum
eftir Guðmund Arna Stefánsson
myndir Jim Smart