Helgarpósturinn - 18.12.1981, Blaðsíða 4

28
___________________________Föstudagur 18. desember 1981 h^lgarpn^tl irinn
ST/KLAÐ í JÓLABÓKAFLÓÐ/NU
Líkaböng hringir
Helgarpósturinn birtir brot úr nýrri bók Gunnars
Bókaforlag Odds Björnssonar gefur út fyrir jólin
Eiginlega eru tvennar orsakir þess, að
ég hef verið að þróa meö mér þá hugmynd
i nokkuö mörg ár aö rita bók um eins árs
dvöl mi'na á Hólum i Hjaltadal við skóla-
stjórn og bústjórn fardagaárið 1961-62.
Fyrra tilefnið er sá atburður, er Ingólf-
ur Jónsson, landbúnaðarráðherra, rétti
mér sjálfblekunginn sinn yfir ráöherra-
borðið og sagði mér að skrifa þarna hjá
honum á borðshorninu eigin hendi afsögn
frá skólastjóraembættinu á Hólum, en
honum til fulltingissatþar inni hjá honum
Guðmundur Jónsson, skólastjóri á
Hvanneyri, áður húsbóndi minn. Annar
kafli þessarar bókar, Hólamál 1961-62,
segirfrá aðdraganda þessarar örlagariku
embættisafsagnar i lifi minu.
Sem éggekk leiöina útfrá ráðherra nið-
ur stigann i Arnarhvoli, lit i svalt og bjart
vetrarveðrið, þyrmdi yfir mig sárari og
meirihöfuöverkur en ég hafði áður þekkt,
en samtímis glumdi i höfði minu sem
kröftugur klukknahljómur væri. bá komu
til min i hugann orðin: ,,NU glymur Lika-
böng”, en þessi þjóðsaga hafði þó ekki
veriö i huga minum þessi langgengnu
spor Ur ráöuneytinu, heldur var hugur
minn bundinn við frásagnir af samskipt-
um Oddaverja og Sturlunga til forna.
Hið annað tilefnið var svo nokkrum vik-
um seinna eftir margs konar orðasukk og
blaðskrif um sköla- og bústjórn mina á
Hólum,er mér barst til eyrna eftirfarandi
kersknisvisa eftir landsþekktan hagyrð-
ing, Rósberg G. Snædal:
„Hart leikur Gunnar Hólastól,
höfuðból feðra vorra.
Nemendur féllu fyrir jdl,
en fénaðurinn á þorra.”
bá varð mér aftur brugðið og öðru sinni
var sem Likaböng hringdi i höfði minu.
Snjöll kersknisvísa verður langlif. Nú ólg-
aði i þingeyskum metnaði mi'num. Ég
hafði ekki sem barn og ungmenni hugsað
mér að eignast langlifi i sögu þjóðar
minnar i snjallri kerknisvisu.
Hvaða metnaðarmaður sættir sig við að
hverfa inn i sögu þjóðar sinnar sem ein-
hverskonar,,Arni i Botni”? en um hann
var ort þessi kerskni:
„Arni i Botni allur rotni,
ekki er dyggðin fín.
bjófabæli, það er hans hæli,
þár semaldrei sólin skín.”
1 Norðurlandi hefur ætið verið litið á
það sem talsvert hlutverk að eiga örlög
með Hólum i Hjaltadal. bangað fór ég þvi
sem maður með „hlutverk” og mun það
koma fram ibók minni, hvemig ég leit á
það hlutverk og vildi rækja þaö. Ég vil þvi
reyna með skrifum minum að sýna fram
á, að sá mikli staður i sögu og vitund þjóð-
arminnar.Hólari Hjaltadal, varð ekki að
neinum „Botni” undir stjórn minni, þótt
litið væri um sólskinið i Skagafirði, þetta
ár, sem ég var þar.
begar ég svo skoða atburðarásina i lifi
minu og aðdraganda þess að ég ræðst að
Hólum og hvernig útreið ég fékk þar, þá
veröur mér ljóst, að þarna er um að ræða
eins konar brotsjó i lifi minu, knúinn til
falls af langsóttri undiröldu, sem fékk
orku sina frá margvislegum afskiptum
minum af félagsmálum cg stjórnmálum i
tvo árattugi. Mér mátti vera ljóst, að ég
hlyti að lenda ieinhvers konar árekstrum
vegna meðfædds eðlis mi'ns og uppeldis.
Hvortégá eðlislæga hrifningu afhugsjón-
um og umbótaviðleitni meiri en i meðal-
lagi, get ég ekki um dæmt,en heima i
bingeyjarsýslu i bernsku minni og æsku
ljómaði sli'k hrifning um allt, i hverju
heimili og i flestra manna sálum. A
tvennum slikum heimilum ólstég upp, hjá
foreldrum minum á Húsavik og á Hall-
dórsstöðum i Laxárdal, hjá Hallgrimi
berbergssyniog Bergþóru Magnúsdóttur.
Við gripum svo aftur niður i' bókina að-
einssiðar, þegar Gunnar er kominn heim
að Hólum sem skólastjóri:
Bústörfin gengu hljóðalaust þetta sum-
ar, þótt heyskapartið væri m eð þvi versta
sem gerist, þvi að ég haföi framúrskar-
andi duglegtog samvizkusamt starfsfólk,
og það rikti glaður og léttur andi á staðn-
um. Mestar áhyggjur hafði ég af fjár-
skorti þvi að ég lagði i svo margar fram-
kvæmdir, sem ailir töldu vera nauðsyn-
legar, og þegar ég ræddi við ráðuneytið,
þá fékk ég aldreinein afgerandi svör um,
hvaö ég mætti láta gera, heldur sagði þar
hver maður, sem ég ræddi við: bú lætur
gera það nauðsynlegasta. bá var örðugt
að ákveöa hvað væri ekki það nauðsynleg-
asta. Ég réð fólk til aö endurreisa stað-
inn, ýmis hús, rafmagn, vatns- og skólp-
leiðslur.
Eitt ergöi m ig verulega á þessu sumri i
samskiptum við Ingólf Jónsson og aðra
flokksmenniReykjavik. begar ég kom að
Hólum fyrst, sá ég tvo benzintanka þar
standandi, báða illa fama, annar var frá
ESSO.en hinn frá BP,og var hann skakk-
ur, hallaöi miklu meira en turninn i Pisa.
Ég fór til forstjóra beggja þessara fyrir-
tækja og sagöi þeim, að ég vildi ekki
skipta við 2aðilameöoliuvörur, hins veg-
ar þyrfti aö setja upp tvo nýja tanka; ann-
an fyrir benzin en hinn fyrir diseloliu og
auk þess þyrfti að byggja við tankana af-
greiðsluskúr, eins og viðast hvar var á
sölustöðum þessara vara.
Aður en vikan var liðin voru Essó-menn
komnir og gerðu það sem beðið var um.
Nústóö þarna B.P. tankurinn skakkur og
illa farinn, staönum og fyrirtækinu til
skammar. Ég hringdi i Hrein Pálsson og
sagði honum, að málin væru leyst og bað
hann að láta fjarlæga tankinn eða heimila
mér að henda honum. Hann varð hinn
versti og hótaði mér sýslumannsheim-
sókn ef. ég snerti þetta járnarusl. Svo
komu sendimenn frá B.P. beir voru i
fyrstu hinir elskulegustu, ég var lika elsku-
legur.en sagði þeim að það kæmi ekki til
mála að þeir settu tank upp á staðnum,
þvi að hinir hefðu orðið fyrri til. bá
þyngdist brúnin á starfsliði söngvarans
(Hreinn Pálsson var þekktur einsöngv-
ari) og nú fóru þeir að hafa i hótunum, ég
mundi ábyggilega hafa verra af, ef ég léti
ekki undan, og eitthvað ráðguðustþeir við
flokksbræður mina á Sauðárkróki, sem
Bjarnasonar sem
lika höfðu orðið fyrir vonbrigðum með
viðskiptahætti mina, fannst ég full trygg-
ur viö kaupfélagið og sinnti þeim of litið i
viðskiptum. Sannleikurinn var sá, að það
voru rótgróin viöskipti Hóla-búsins við
kaupfélagið, og skóli og bú skuldaði þar
stórfé að staðaldri. begar kaupmenn á
Sauðárkróki ræddu um þessi viðskipta-
mál við mig, benti ég þeim á þetta, og ég
man að ég sagði við góðan kunningja
minn, Harald Bjarnason, að mér fyndist
ég sýna mig i héraðinu sem aumkunnar-
legt flokksþý og ræfil, ef ég færi að beita
flokkspólitfskum vinnubrögðum i við-
skiptum. Sjálfstæðisflokkurinn hefði
verzlunarfrelsi á stefnuskrá sinni, og ég
mundi þvi beina viðskiptum skóla og bús
þangaö sem mér byöustbeztkjör og þjón-
usta. Ég benti honum einnig á, að búið
skuldaði K.S. hundruð þúsunda, þegar ég
tók við, og spurði hann, hvort Sjálfstæðis-
flokks-kaupmenn myndu vilja greiða
þessa skuld og gera mig frjálsan. Ef svo
væri skyidi ég ræöa við þá á þeim grund-
velli að gera mér tilboð i'viðskipti á móti
K.S. Eftirþetta samtal, ræddum við Har-
aldur ekki meira um verzlunarmál og ég
verzlaði við hann eftir ástæðum. Hins
vegar þótti mér verzlunarfélagið, sem
Sjálfstæðismenn höfðu reist á rústum
kaupmannsverzlunar, sem þarna hafði
verið um tima, ekki aðgengilegt fyrirtæki
og var þvf raunar komið upp af póliti'skum
ástæðum. bað Iifði þá i Skagafirði i glæð-
um þessarar gömlu sálsýki Sjálfstæðis-
manna, að kaupfélag og Framsókn væri
það sama og hvort tveggja jafn slæmt.
Mér fannst þetta pólitíska viðhorf flokks-
ins ætið litið sannfærandi, þvi að kaupfé-
lögin eru öllum opin og öllum frjálst að
verzla við hlið þeirra. betta var að minni
hyggju allt leikaraskapur og sýndar-
mennska i pólitiskum flokksátökum, þvi
að það eina, sem Sjálfstæðismenn gátu
gert af viti og áttu að reyna, var að berj-
ast með rökum og skipulögðu starfi til
valda i þessum félagsskap. betta hafa
þeir hins vegar ekki getað og munu aldrei
geta, og það af þeirri einföldu ástæðu, aö
þeir eru minni félagshyggjumenn en
Framsóknarmenn og aðrir vinstri-menn,
sem ráða þessum félagsskap. I einstakl-
ingseðlinu og sérhyggjunni felst styrkur
Sjálfstæöisflokksins. betta eðli er rikt i fari
íslendinga, og þess vegna hefur flokkur-
inn verið stór. Eðli sinu samkvæmt á þvi
Sjálfstæðisflokkurinn að standa vel við
bakið á kaupmönnum og standa vörð um
sem viðtækast verzlunarfrelsi, en ekki að
reyna að apa upp vinnubrögð og lifsmáta
Framsóknarmanna eöa sósialista. Sam-
kvæmt eindregnum tilmælum Ingólfs
Jónssonar lagði ég þó inn i Verzlunarfé-
lagið um helminginn af dilkum Hólabús-
ins um haustið.
Seint i ágúst hringdi i mig af skrifstofu
Sjálfstæðisflokksins þáverandi fram-
kvæmdastjóri hans, borvaldur Garðar
Kristjánsson, sanngjarn maður og vel-
viljaður. begar ég kom á vettvang sagði
hann mér, að Hreinn Pálsson hefði kært
mig fyrir landbúnaðarráðherra og flokkn-
um fyrir að neita að kaupa af sér oliur, og
hefði verið óskað eftir því við sig, að hann
ræddi við mig sem Sjálfstæðismann um
það, að ég léti flokksbræður njóta við-
skipta við Hólastað fremur en kaupfélög
og aðra „andstæöinga”. bað þyrmdi yfir
mig. Var þetta mögulegt? Gat flokkurinn
orðið svona smár? Ég fékk höfuðverk og
þennan sérkennilega hlustarverkshljóm,
sem ég Iöngu seinna kallaði og siðan hef
kallað: „Likaböng hringir”.Ég þagði all-
nokkra stund, en hins vegar sá ég, að bor-
valdur Garðar tók ekki þetta alvarlega og
talaði til mín i léttari dúr, þegar hann sá,
hversu mér brá. Loks sagði ég: „Nú, svo
það eru þá lika oliublettir á Hreini söngv-
ara” —sbr.erindi úr visu Karls Isfeld um
stjómmálamennina Ásgeir Asgeirsson
og Héðin Valdemarsson.
Héðinn var samtímis forstjóri B.P.
og formaður verkamannafélagsins
Dagsbrúnar, háskólagenginn hagfræðing-
ur, formaður Jafnaðarmanna, þar i
vinstri arminum, og einn rikasti maður
landsins, og svo þar að auki mágur Hreins
Pálssonar, sem kominn var af Utgerðar--
aristókrötum við Eyjafjörð. Að Héðni
látnum tók þessi mágur hans við fram-
kvæmdastjórn B.P., sem þá breyttist úr
þvi að vera bakhjarl Jafnaðarmanna i að
verða bakhjarl Sjálfstæðismanna. Svona
sigla oft pólitisku duggurnar I landi okk-
ar. Skáldið Karl ísfeld var á þessum tima
að reyna að leysa þá bragþraut að rima á
móti orðunum Boðn og Hveðn. Annað er,
eins og flestir vita, hom öðins með skáld-
miði, en hitt er eyja við Sviþjóð. betta
gerðist á krepputimanum, þegar komm-
Unistarnir voru að sundra Alþýðuflokkn-
um, en þar voru Asgeir og Héðinn i for-
ystu. Karl tsfeld kvað:
Seint munu þorna Són og Boðn,
seint munu Danir vinna Hveðn.
Ekki minnkar Ásgeirs loðn:
oliublettir sjást á Héðn. —
betta langa innskot þurfti ég að hafa til
að skýra orð min við borvald Garðar,
þegar Likaböng hafði glumið i eyrum
mér.
Svo var barið á dyrnar, og inn kom
kunningi okkar beggja, Sigurður Ágúst-
son alþingismaður og kaupmaður i Stykk-
ishólmi. Ég sagði honum strax, hvað
þarna var á dagskrá og vonaðist til að
hann tæki þátt i hneykslun minni, en hvað
skeði? Sigurðurbara hló, hló svo innilega
og sagði svo eitthvað skemmtilegt. Við
fóram allir að hlæja. Slæmt var, aö
Hreinn söngvari skyldi ekki vera þarna
með.
Annað skipti, sem yfir mig þyrmdi
verulega i samskiptum við Ingólf, var i
janúar um veturinn. Vegna hinna miklu
framkvæmda á Hólum skuldaði ég orðið
mjög mikið um áramótin, því að fé hafði
ekki legið á lausu i ráðuneytinu, þótt mér
væri alltaf sagt að gera það nauðsynleg-
asta til úrbóta á staðnum. Menn og við-
skiptastofnanir reyndust mér vel og lán-
uðu mér gjarna og leyf ðu mér að skulda
fram á nýár, en þá átti ég von á nýrri
fjárveitingu.
Svo kom nýárið og ég hélt suður til að
fá peninga tilað greiða skuldir. Vegir suð-
ur voru tepptir vegna snjóþyngsla en þó
bilfært til Akureyrar og þaðan var flogið
suður. borvarður Kjérúlf borsteinsson,
fulltrúi á Landbúnaðarráðuneytinu, lét
mig hafa um eina milljón af framlagi til
skólans fyrir árið 1962, sem var miklu
meira en eðlilegtvar, en gert i'von um, að
Alþingi mundi þa um veturinn veita auka-
fjárveitingu til hinna nauðsynlegu
framkvæmda á staðnum. w
Égsýndihonum lista yfir þær 38)
skuldir, sem ég ætlaði að ly
Hólar I Hjaltadal
„Þetta erbók
um idjót"
segir Gunnar Bjarnason
ráðunautur
LtKABÖNG HRINGIR
heitir bók eftir Gunnar
Bjarnason ráðunaut, sem
kemur út hjá Bókaforlagi
Odds Björnssonar um
þessar mundir. t bókinni
fjallar Gunnar m.a. um
eins árs skólastjóradvöl
sina viö Bændaskólann á
Hólum i Hjaitadal, forsögu
þess og eftirmál. Helgar-
pósturinn birtir i dag kafla
úr bók Gunnars, og var af
þvi tilefni hafl samband við
hann, og hann beöinn að
segja öriitið frá bókinni.
„bað er margur hræddur
við hana, en það er ástæðu-
laust. bað eru ýmsir, sem
halda, að ég sé með árásir
á menn, eða lýsingar eins
ogkollega minn Steingrim-
ur Steinþórsson. Að visu
lýsir hún mönnum, en allt
út frá málefnum”, sagði
Gunnar.
„Ég hef nú sagt, að þetta
væri eiginlega bók um
idjót”, hélt Gunnar áfram.
„Idjótinn er Gunnar
Bjarnason. bessi idjót hélt
að hann ætti að taka alvar-
lega menntun sina,
kunnáttu og umbótavilja,
en valdið i landinu virtist
aldrei kæra sig um það.
Annað hvort var maðurinn,
sem þarna er sagt frá.idjót
gagnvart valdinu og skildi
það ekki, eða svo mikill
idjót, að það var ekki hægt
að móta hann. betta er að
sumu leyti viðvörun til
ungra manna að fara ekki
inn i opinbert lif, ef þeir
passa ekki inn i það
mentalitet, sem alltaf fylg-
ir valdsmönnum. Menn
þurfa að þjóna valdsmönn-
um til valds og menn eiga
ekki að mennta sig i at-
vinnumálum, það skiptir
engu máli, og ekki að fara
inn i opinbert lif, heldur
vinna sjálfir.”
Gunnar Bjarnason
Auk þess að segja frá
veru Gunnars á Hólum, en
þar var hann látinn segja
upp eftir sjö mánaða vist,
segir bókin frá ýmsum öðr-
um málum, kynnum
Gunnars af stjórnmálum,
unglingsárum o.fl.
„Ef þessi saga idjótsins
gengur vel, og ef menn
vilja fræðast um hvernig
idjótstarfar i þjóðfélaginu,
þá hef ég efni. I ættbók og
sögu þessari hætti ég 1962,
eftir að ég kem frá fram-
haldsnámi og þurfti að
byrja nýtt lif. Ég á efni i
framhaldi af þvi um sam-
skipti við Sjálfstæðisflokk-
inn og búnaðarþing frá ár-
unum 1962 til dags dato”
sagði Gunnar Bjarnason
ráðunautur.