Helgarpósturinn - 06.08.1982, Blaðsíða 14

Helgarpósturinn - 06.08.1982, Blaðsíða 14
_______Föstudagur 6. égOst 1962 ,r,nr| „LjOOabOh. bo Þiö verðið að kynnast Einari Braga og það fyrr en seinna, sagði einn vinur okkar um daginn. Við fórum að ráðum þessa ágæta manns og tókum hús á Einari í vinnuherbergi hans uppi á Skólavörðustíg, þar sem umferðin var stundum ærandi úti fyrir. Að þessu sinni voru engar tilfæringar, enda gaf húsnæðið ekki tilefni til þess, svo við gátum snúið okkur beint að efninu. Þegar upp var staðið, reyndist Einar hafa sprengt rammann, og vel það, og sagði reyndar að þannig hefðum við getað haldið áfram allan daginn. Við verðum því að láta okkur nægja að birta aðeins hluta samtalsins, en fyrsta spurningin, sem beint var til Einars var um ætt hans og uppruna. „Ég er fæddur og uppalinn á Eskifirði og er þannig hreinræktaður Eskfirðingur, en ég tel mig nú alltaf Austur-Skaftfelling, í • aðra röndina, þvi aö ég á allar rætur þar og var þar lika mikiö sem barn, og reyndar einnig eftir að ég tók aö vaxa Ur grasi. Móðurætt min er öll úr Austur-Skafta- fellssýslunni og þetta fólk mitt flutti austur á land' og varö ansi fjölmennt á Eskifirði um skeið. Faðir minn var reyndar einnig ættaður úr Austur-Skaftafellssýslu. Þegar ég var krakki lenti ég suður i Suðursveit, og var þar i nokkur sumur, og varð mjög hændur að Austur-Skaftfellingum og hef átt mjög náin tengsl við þá alla tið. Ég tel mig þvi i viðasta skilningi Austfirðing. Ef þú vilt vita nánari deili á minu for- eldri, þá hét faðir minn Sigurður Jóhanns- son. Hann var sjómaður alla sina ævi, skip- stjóri á fiskibátum og siðar á flutningabát- um fyrir Austurlandi og endaði sina ævi i sjó. Hann fórst við Hornaf jörð 1946. Móðir min hét Borghildur Einarsdóttir og lifði miklu lengur. Hún lést hér i Reykjavik á siðastliðnu ári, oröin fjörgömul kona, eða nærri 83 ára. Hún var fædd i Suðursveitinni og hún var upprunnin þaðan og úr öræfum i allar ættir langt aftur. Ée ólst sem sagt upp á Eskifirði, átti þar öll min bernskuár, viö öli sömu skilyrði og strákar gera i sjávarþorpum. Minir draumar voru allir bundnir við sjóinn, eins og annarra stráka. Þaö þótti ekki maður með mönnum, ef hann fór ekki á sjóinn eða fékkst við eitthvað, sem þvi viðvék. Ég fór þannig aö heiman 16 ára gamall, eiginlega fyrir fulltog allt. Ég fór þá á vetr- arvertið á Hornafiröi á litlum bát, var þar i Mikleynni. Þá hugsaði maður sér náttúr- lega að halda þvi áfram. Ég var nú hins vegar þannig settur, aö ég var svo ofboðs- lega sjóveikur, að ég sá það fljótlega, að það væri vonlaust að ég gæti nokkurn tima lifaðá sjó. En þaövar lika þörf fyrir menn i landi við bátana og ég hefði vel getað hugs- að mér að stunda það til frambúðar. En atvikin taka oft fram fyrir hendurnar á manni og maður veit litið um það sjálfur hvað verður um ævi manns. Það fór eins með mig. Þegar ég var búinn að vinna fyrir mér við sjó og land, safnaðist smám saman ofurlitill peningur i vasana, og varð það úr, að ég fór á Héraösskólann á Laugum. Það var tveggja vetra skóli, en ég var þar að- eins einn vetur, fór i eldri deildina, fékk að þreyta eitthvert pungapróf þar og stóðst það að þvi er sagt var, og lauk skólanum þannig á einum vetri. Þar réðst það nú lika, að ég fór siðan i menntaskóla. Ég lenti hjá dr. Leifi Asgeirssyni, hann var þá skóla- stjóri á Laugum, ákaflega mætur maður og vildi sinum nemendum vel og vakti yfir vel- ferð þeirra, og hann hafði hugmynd um, að ég hefði áhuga á að stunda nám. Það var fyrst og fremst fyrir hans hvatn- ingu og hjálp, að ég fór svo i menntaskólann á Akureyri og lauk þar stúdentsprófi utan skóla 1944.” Grundvöllurinn — Þúsegist telja þig Austur-Skaftfelling, en þú hefur skrifað sögu Eskifjarðar. „Já, ég hef gert það og það eru orðin þr jú bindi og engan veginn búið ennþá. Ég hef stundum sagt þegar menn voru að spyrja mig að þvi hvað þetta ætti að verða langt, að það yrði tvö hundruð bindi. Ég býst nú ekki við, aö mér endist aldur til að skrifa þau öll, en það er bæði i gamni og alvöru sagt. Ég hef kannski ekki hugsað þetta sem sögu Eskifjarðar, heldur sem sögurit, sem gæti haldið áfram að koma út ef verkast vildi. Það má segja, að ég hafi átt töluverð- an þátt i að hrinda þessu af stað og mér fannst þá, að mér væri lika skylt að reyna að koma verkinu úr höfn. Ég tók að mér upphaflega að skrifa fyrsta bindið, en siðan festist ég i þessu, þannig að ég var kominn með feykilegt efni i hendurnar. Það hefur nú orðið svo, að ég hef skrifað þrjú bindi, og liklega skrifa ég eitt i viðbót. Mér finnst þetta töluvert þýðingarmikill þáttur i minu rithöfundarstarfi. Ég lit nú þannig á, að það eigi að vera þáttur i al- mennri menntun hvers manns að þekkja eitthvert svið nokkurn veginn til hlitar, og helst betur en nokkur annar i heiminum. Ég veit ekki hvort það var tilviljun eða art til staðarins, sem olli þvi, að ég hreinlega valdi mér þetta sem sérsvið úr þvi aö ég var kominn út i það. Það er á allan máta eðlilegt i rauninni að reyna að þekkja uppruna sinn og færa siðan út akurinn. Og stundum, eins og ég var að minnast á, festist maður i ýmiss konar hlutum án þess maður eiginlega viti hvern- ig það gerist. Einkanlega er manni hætt við að festast i alls konar heitum, sem maður hefur gert einhvern tima á ævinni. Ég man að ég strengdi þess heit, þegar ég var ungur,að ég ætlaði mér að sjá, áður en yfir lyki, allt lsland, sem væri i byggö,og hef veriðaðrembast við það fram á þennan dag, en er nú ekki búinn að þvi ennþá. Ég held, að það séu ein þrjú eða fjögur byggð- arlög, sem ég hef aldrei komið i. En ég vildi gjarnan, að mér tækist að leggja þess hátt- ar grundvöll að minni menntun, að ég þekkti best mina heimabyggð, þar næst mitt eigiðland, sögu þess og þjóðarinnar og þar næst það, sem i kringum okkur liggur. Við erum evrópsk þjóð, og maður þarf að þekkja að minnsta kosti i höfuðdráttum til evrópskrar menningar, og það hef ég leit- ast við að gera. Þetta er kannski nokkurn veginn skýringin á hvað maður er að fást við.” — Þannig að ræturnar skipta þig miklu máli? „Ég held, að þær hljóti að skipta alla menn miklu máli, en það er kannski mis- jafnlega rikt i mönnum, ég veit það ekki, og efalaust leggja menn misjafnlega mikla rækt við þær. Mér er allt mikils virði, sem nærri mér stendur. Ég tek tryggð við menn og umhverfi og hluti, sem ég hef i kringum mig, meira að segja svona hversdagslega hluti eins og þessar flöskur (rauðvinskútar tómir i gluggum og i þeim puntstrá. Innsk.) eða annað, sem hér er inni. Maður verður svolitið tengdur þessu, þegarmaður er búinn að hafa þetta i kring- um sig lengi, þær verða eins og hálfgerðir ættingjar manns. Það kemur jafnvel yfir mig að fara að yrkja um það, sem ég hef hérna hjá mér, svona fyrir sjálfan mig og hlutina. Þeir þurfa kannski ekkert siður á þvi að halda heldur en aðrir. Orl al vili — Úr þvi að þú talar þarna um yrkingar, hvenær byrjaðir þú aðyrkja? Hvaðolli þvi? Var mikill skáldskapur i kringum þig þegar þú varst að alast upp? „Ég get varla svarað þvi hvenær ég byrj- aði að yrkja, en ég held, að ég megi þó segja, aðég hafi ekki ort neitt af viti fyrr en ég var kominn um átján ára aldur, og sennilega þætti mér þaö ekki ort af miklu viti nú. Hvað hitt snertir, þá ólst ég upp i frekar bókmenntalegu andrúmslofti. Móðir min var afskaplega ljóðelsk kona og þetta hefur verið rikt i minu móöurfólki sérstaklega að hafa mætur á bókmenntum og skáldskap og skáldum. Ég heyrði mikið farið méð ljóð, og ljóða- bækur voru til á heimilinu, og þetta kann allt aðhafahaftsin áhrif, ég veit ekkert um það. Annars held ég, að þeir sem yrkja ljóð viti minnst um þaö sjálfir hvernig á þvi stendur, að þeir gera það. Þetta er eitthvað ómeðvitað, sem þeir komast ekki undan, annars væru þeir ekki að þvi,- einhver ástriða eða eðli manns að tjá sina lifs- reynslu með þessum hætti og er þeim sjálf- um, að minnsta kosti framan af, harla ómeðvitað hvað er að gerast. Kannski er hjá öllum mönnum þörf að tjá sig, tjá bæði lifsreynslu sina og skynjun og tilfinningar, en það eru ekki nema fáir sem láta það eftir sér að vera að banga saman ljóð, en þeir, sem það gera, eru þá stundum kallaðir skáld. En hvort þeir eru meiri skáld en aðrir, þori ég ekki að fullyrða. Mér finnst ég stundum hafa rekist á ansi efnileg skáld, sem ég veit ekki til að hafi nokkurn tima ort i venjulegum skilningi.” Dðvíö pumöari — Var mikið um skáld i þinni sveit fyrir austan? „Nei, það var það nú ekki. Það voru karl- ar, sem kváðu náttúrlega og ortu visur, svona sveitahagyrðingar og sumir nokkuð góðir, en ég man ekki eftir neinum rithöf- undi,sem hefur komið frá Eskifirði, öðrum en Halldóri Stefánssyni. Hann átti þar heima frá barnæsku og fram á fullorðins ár, og skrifaði, eins og þú veist, bæði smá- sögur, skáldsögur og leikrit. En hann skrif- aði mest eftirað hann fluttist frá Eskifirði. Hann fór þaðan i kringum 1930 og þá var ég á barnsaldri, þannig að ég held, að það hafi ekki getað haft nein áhrif á mina hneigð i þessa átt. Hún hefur sjálfsagt nærst meira af þvi umhverfi, sem ég dvald- ist i siðar, eftir að ég er farinn að heiman, bvi ég fer svo ungur frá Eskifirði, eins og ég sagði, og dvaldi siðan mest af uppvaxtarár- um minum og þroskaárum i skólum, á allt öðrum stöðum og enn öðrum stöðum að sumrinu, þvi að maður varð að vinna sér fyrir námskostnaði. Ég er átján ára gamall, þegar ég fer i menntaskólann og i menntaskólanum á Ak- ureyri var náttúrlega mjög bókmenntalegt andrúmsloft alla tið. Siguröur Guðmunds- son, sem þá var skólameistari, var is- lenskufræðingur og mjög mikill áhugamað- ur um bókmenntir, sérstaklega hinar eldri bókmenntir íslendinga og hefur skrifað bækur um þær, og unni mjög islensku máli. Þar kynntist maður skáldum, bæði skóla- skáldum og staðarskáldum. Þar var nátt- úrlega stærstur allra Davið Stefánsson. Ég hafði snemma miklar mætur á Davið. Ég hitti hann ekki löngu eftir að ég kom til Ak- ureyrar fyrst,þvi að hann var þá bókavörð- ur i Amtsbókasafnið, og þótti ekkert aðlað- andi fyrir unga fólkiö, sem sótti safnið. Hann var þungur á brún og gat verið dá- litið þumbaralegur. Ég notaði þetta safn afskaplega mikið og smám saman fór að detta af honum drung- inn og við urðum vel málkunnugir fljótlega og fór hiðbesta á með okkur. Hann fór sið- an að ræða viðmig um bækur og benda mér á bækur, sem vert væri að lesa. Siðar á ævinni kynntist ég honum betur, og hvað best er hann átti skammt eftir ólif- að, og féll afskaplega vel við manninn. 1 safninu hjá Davið sökkti ég mér meira ofan i bókmenntalestur heldur en ég hef kannski nokkurn tima gert fyrr eða siðar á ævinni. Það var ansi mikið bókaval þarna, og gott, og maður hafðilnikinn tima, fannst mér að minnsta kosti, til þess að lesa, auk námsbókanna, hvað sem maður kærði sig um. Og á vissum aldri er maður alveg ó- seðjandi, eins og allir þekkja sem á annað borð hafa yndi af bókum eða lifa með bók- um. A þessum árum minum i menntaskólan- um las ég i rauninni kjarnann úr þvi, sem skrifað hefur verið af skáldskap á islensku, og hef búið að þvi, að mér finnst, alla ævi siðan, þvi að það fer nú einhvern veginn þannig, þegar árunum fjölgar, að maður verður svo önnum kafinn, að maður hefur hreinlega ekki tima til að lesa eins mikið og þegar maður er yngri, önn dagsins farin að kallaaðogkrefstsvomikilsaf tima manns. Það verða þá meira samtimabókmenntirn- ar sem maður þarf aö fylgjast meö.” Úl vil ek — Þú fórst til Sviþjóðar til náms og þar kynntist þú þessum svokölluðu förtitalist- um. Hverjir voru þessir menn og hvaða áhrif höfðu þeir á þig og skáldskap þinn? „Þetta er alveg rétt. Ég fór ekki strax i framhaldsnám. Ég lauk stúdentsprófi i striðslokin og ég hafði eiginlega alltaf hugs- að mér að fara utanlands til náms, en það var talsverðum erfiðleikum bundið að komast hreinlega i nám erlendis meðan striðið stóð, þannig að ég beið i eitt ár. Það stafaði nú auðvitað lika af þvi, að maður var orðinn dálitið skuldugur eftir mennta- skólanámið, þvi aömaður varðaö kosta sitt nám sjálfur. Það var talinn sjálfsagður hlutur á þeirri tið. Ég réð mig i kennslu einn vetur og kenndi við gagnfræðaskólann i Vestmannaeyjum. Sumarið á eftir var ég i blaðamennsku við Þjóðviljann, en sumarið ’45 lauk striðinu og þá fór ég strax á stúfana að brjótast i þvi að komast til útlanda. Ég var með ýmsar vangaveltur, var um tima að hugsa um Bretland, en að endingu varð það ofan á, að ég valdi Sviþjóð, og fór til Lundar fyrst, og var þar tvo vetur, siðar til Stokkhólms. Þetta var á árinu 1945 og þá eru förtital- istarnir svokölluðu mjög svo á ferðinni og umdeildir i Sviþjóð. Þeir, sem þá eru hvað þekktastir af modernistum i Sviþjóð,eru_ Ekelöv, Lindegren og fleiri, sem voru’ komnir á undan og ekki töldust til förtital- istanna; menn eins og Harry Martinson og Artur Lundkvist til dæmis. En það er eins og sumir hafi einhvern veginn fengið það inn i höfuðið, að ég hafi orðið fyrir áhrifum af förtitalistunum, en ég held, að það sé misskilningur. Ég hafði aldrei miklar mæt- ur á förtitalistunum. Ég las þeirra ljóð að sjálfsögðu til að kynnast þeim, og vegna þess að þetta voru þeir menn, sem þá voru mest umbrot i, en þeir voru töluvert annars konar menn heldur en við hér á Islandi á þeirri tið. Þetta var ákaflega akademisk ljóðlist, þeir höíðu tamið sér alveg sérstakt ljóðmál, sem mér fannst vera mjög sérhæft og ljóðtæknilegt, ef svo mætti segja, og féll mér alls ekki i geð. Þannig að ef ég ætti að nefna skandinavisk skáld, sem á þessum tima töluðu verulega til min, myndi ég nefna allt önnur en förtitalistana. Sá fyrsti, sem ég ætti kannski að minnast á er Vil- helm Ekelund, afskaplega gott ljóðskáld og ótrúlega modernistiskur, þótt hann væri langt á undan modernismanum i tima, og i fyrstu ljóðabók minni eru eitt eða tvö ljóð, sem ég þýddi eítir Vilhelm Ekelund. Ég las öll hans ljóð meö mikilli aödáun. Af mod- ernistum i venjulegum skilningi, þá hafði ég miklu meiri mætur á íinnlandssænsku modernistunum. Þaö voru þeir, sem brutu isinn á Norðurlöndum og voru á undan Svi- um að innleiöa hina nútimalegu ljóðlist, menn eins og Gunnar Björling og Elmer Diktonius, og ekki sist Edith Södegran. Þetta var fólk, sem átti við ákaflega svipuð ihaldsöfl að striöa og þeir sem voru að berjast fyrir modernismanum á Islandi. Það var mjög sterk hefð rikjandi i skand- inaviskri ljóðlist fyrir þeirra daga, og þeg- ar þau fara fyrst að yrkja með modernum hætti, þá ætluðu menn þau lifandi að drepa. Það gerist i kringum 1920 og þegar ég kem til Sviþjóðar aldarfjórðungi siðar, þá er modernisminn i rauninni orðinn löngu viðurkenndur sem bókmenntasöguleg stað- reynd, það stendur ekkert strið um hann lengur. Aftur á móti varmjöghart um hann barist hér á tslandi. Ég hef sennilega fundið að það var eitthvaðkeimlíkt, sem þetta fólk hafði átt við að striða, eins og við áttum hér á tslandi einmitt þá. Mér féll þeirra ljóðlist ákaflega vel i geð, hef alla tið haft miklar mætur á þessum skáldum, oghef lagt mikið verk i það sérstaklega að þýða ljóð Gunnars Björling, sem mér finnst vera mestur ný- skapandi allra ljóðskálda á Norðurlöndum á þessari öld.” AO sluöla og ríma — Nú varst þú einmitt eitt af þessum svokölluðu atómskáldum hér, hver var ykkar hugmyndaheimur, þegar þið voruð að berja þessa formbyltingu i gegn? „1 þvi harða striði, sem stóð um nútima ljóðlistina á tslandi, þá var deila um hvort menn ættu að rima eða rima ekki, hvort menn ættu að stuðla eða stuðla ekki, mjög fyrirferðarmikil, af þvi að þetta er svo sterk hefð hér. Ýmsir virtust þvi telja sér trú um það, að baráttan um nútima ljóðlist- ina stæði um þessi ytri atriði. En íyrir okk- ur, sem vorum aö yrkja atómljóð, voru þetta eiginlega aukaatriði, sem v iö þurftum ekki að ræða við einn né neinn. Það kom ekki til greina að við spyrðum neinn að þvf hvort við ættum að nota stuöla og rim og annað slikt á hefðbundinn hátt eða ekki. Þarna var einfaldlega ný kynslóð að koma fram, borin inn i heim, sem er ákaf- lega ólfkur þeim, sem næsta kynslóð á und- an hafði kynnst og búið við, ekki sist er það heimsstyrjöldin, sem kollvarpar allri heimsmynd minnar kynslóðar. Hvað Is- lendinga snertir sérstaklega, þá gerist það allt i einu að einangrun landsins og þjóðar- innar er gjörsamlega rofin, við stöndum skyndilega i miðri atburðarás heimsins. Strax að striðinu loknu opnast leiðir i allar áttir. Þar að auki hafði efnahagur þjóðar- innar breyst, þannig að það var ekkert sjálfsagðara i raun og veru heldur en að menn færu og kynntust öðrum þjóðum, ef þeir höfðu löngun til. Uppreisn Lengi höfðu grænar flöskurnar staðið hæverskar í gluggakistunni með gular melstangir upp úr stútnum og heiisað mér glaðlega á hverjum morgni, uns þær gerðu aðsúg að mér einn daginn otandi hvössum öxunum og æptu: Nú vitum við það varst þú og enginn annar sem stal frá okkur öllu rauð- vfninu!

x

Helgarpósturinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Helgarpósturinn
https://timarit.is/publication/47

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.