Helgarpósturinn - 29.10.1982, Síða 10

10
Lífsvon leiklistar
Leikfélag Reykjavíkur sýnir
írlandskortið eftir Brian Friel
í leikstjórn Eyvindar Erlends-
sonar
Nemendaleikhúsið sýnir
Prestsfólkið eftir Minnu Canth
' í leikstjórn Ritvu Sikkala
Leiksviðið er riki ieikarans.
Þetta eru einföld sannindi, en því
miður ekki sjálfsögð. Á þingi
listamanna og gagnrýnenda ný-
lega deildu menn t.d. nokkuð um
það hvort skipti meira máli í
leiksýningunni, leikstjórnin eða
list leikarans. Einn af leikhús-
mönnum okkar - sem er sjálfur
allt í senn leikari, leikstjóri og
höfundur - hélt því fram að
auðvitað væri leikstjórnin númer
eitt. Ég leyfði mér að vera ósam-
mála og er enn á sömu skoðun.
Sem gagnrýnandi finn ég mig
vissulega oft knúinn til að fara í
saumana á leikstjórninni, fremur
en tíunda kosti og galla hvers ein-
staks leikara, en það stafar ekki
af vanþóknun á leiklistinni.
Ástæðan er einfaldlega sú að í
leikhúsi nútímans er leikstjórn
grundvöllur leiks og því óhugs-
andi að sýning sé öll vel leikin sé
leikstjórinn ekki starfi sínu vax-
inn. Aðalatriði málsins er vita-
skuld að hver einasti leikari nái
sem bestum árangri innan ramma
þess skáldverks sem sýningin
túlkar og það á góður leikstjóri
að ábyrgjast. Allt of margir nú-
tíma leikstjórar liugsa hins vegar
ekki um annað en troða misjafn-
lega gáfulegum leikstjórnarhug-
myndum uppá grandalausa áhorf-
endur sem eru komnir í leikhús
til þess eins að horfa á gótí leikrit
og njóta góðs leiks.
Það hefur víst ekki farið frarn
hjá neinum að nýtt blóð er nú
tekið að streyma inn í íslensku
leikhúsin. Þegar Leiklistarskóli
íslands tók til starfa á sínum tíma
höfðu menntunarmál leikara-
stéttarinnar verið í slíkum ólestri
um langt skeið að af því súpum
við í rauninni seyðið enn.Nú hef-
ur Leiklistarskólinn sent frá sér
stóran hóp ungra leikara sem
margir hafa fengið góð tækifæri í
atvinnuleikhúsunum. Því er orð-
ið tímabært að spyrja hver sé list-
ræn staða þessarar nýju kynslóð-
ar; hvað þurfi til að hún nái full-
um þroska. íslensk leiklistar-
gagnrýni hefur enn leitt slíkar
spurningar hjá sér, enda er hún
yfirleitt ekki annað en færibanda-
framleiðsla á meira eða minna
hroðvirknislega unnum leikdóm-
um. Vitaskuld er nauðsynlegt að
hver einstaklingur sem á annað
borð nær fótfestu í greininni fái
traust - og ef nauðsyn ber til al-
veg miskunnarlaust-aðhald í op-
inberri gagnrýni.
Menn verða ekki listamenn við
það eitt að fá skírteini frá ríkis-
stofnun og þær eru margar hætt-
urnar sem leikarans bíða.
Tilefnið til að ég vek hér máls á
þessari hlið íslensks leikhússlífs
eru frumsýningar síðustu helgar.
Þær eru sem sé báðar til þess
fallnar að vekja mann til umhugs-
unar um framtíð leiklistar okkar,
hvor með stnum hætti. í Nem-
endaleikhúsinu leggur enn einn
árgangur ávöxt þriggja ára náms í
dóm okkar.Og sýning Leikfélags-
ins er að miklu leyti borin uppi af
leikurum sem eru annaðhvort al-
veg nýbakaðir eða eiga sér mjög
skamman feril að baki.
Það er ansi fróðlegt að bera
þessar tvær sýningar saman.
Önnur er gerð af prýðilegri fag-
mennsku; myndræn og fáguð á
ytra borði, en staðnæmist ekki
við það, heldur leitast af einurð
og einlægni við að miðla inntaki
verksins, drama þess, í gegnum
lífræna leiklist. Hin er ekki annað
en dæmigert íslenskt hálfkák.
Og þá endurtekur sagan sig á
sama tíma og lágkúran ræður
ríkjum í stofnanaleikhúsunum
birtist Nemendaleikhúsið eins og
frelsandi engill. Ég hef margsinn-
is lagt áherslu á að íslensku
leikhúsin verði að gera meira að
því að fá til liðs við sig góða er-
lenda leikstjóra. Prestsfólkið í
Lindarbæ er enn ein sönnun þess
hversu mikinn rétt sú krafa á á
sér. Leiklistarskólinn á lof skilið
fyrir að fá Ritvu Sikkala hingað
og er þá ekki minnst í það varið
að hún flytur með sér hugmyndir
og vinnuaðferðir sem íslenskt
leikhús þarf nú mjög á að halda.
Ritva Sikkala er raunsæissinni af
skóla Stanislavskys, eins og eftir-
farandi orð hennar sýna, en þau
eru tekin úr fjölriti sem gagnrýn-
endur fengu í hendur á frumsýn-'
ingunni fyrir viku: „Ég hef reynt
að gefanemendumundirstöðuí að
vinna að raunsæjum mannlýsing-
um, en undirstaða raunsærra
mannlýsinga er virðing fyrir lífinu
og virðing fyrir manninum og þær
gera þá kröfu til listamannsins að
hann sé ætíð að kanna lífið,
manninn og tilveruna. Raunsæis-
stefna í listum er viðhorf til lífsins
og listarinnar og ber í sér að þegar
fólki er lýst sé það gert með vænt-
umþykju og reynt að sjá athafnir
þess í tengslum við aðstæður,
leita andstæðna í þeim og forðast
þá hugsun að maðurinn sé aö
upplagi annað hvort illur eða
góður." í svipuðum anda eru um-
mæli hennar í Morgunblaðsviö-
tali nýlega, en þar lýsir hún við-
horfi sínu til íslenskrar leiklistar
með þessum orðum: „Á hinn
bóginn finnst mér að það þurfi að
byggja meiri dýnamík á leikaran-
um, til þess að lýsa lífinu. Það
sem ég á við er að leikararnir seu
notaðir á annan hátt, að meiri
áhersla sé lögð á leikarann og líf-
inu sé lýst gegnum hann, að
leikverk miði meira að sam-
skiptum nrilli fólks og það sem ég
sakna stundunr hjá ykkur er ein-
hvers konar alvara og heiðarleiki
í því að nálgast persónuna.
Undir tilvitnuð orð Ritvu Sikk-
ala skal hér tekið af alhug.
Leiklistin er umfram allt hæfileiki
og geta til að miðla af sjálfum sér;
vera heill og sjálfur, en lifa þó lífi
annarrar mannveru um leið.
Þetta getur leikarmn í krafti á-
kveðinnar náðargáfu sem hann
þroskar með þrotlausri ögun
.tjáningartækjanna, könnun eigin
sjálfs og þess veruleika sem hann
á að endurskapa og afhjúpa á
leiksviðinu. Honum ber að
standa með persónu sinni hvað
sem á dynur, hvernig sem hún er
innrætt og það getur hann hæg-
lega gert, án þess að draga fjöður
yfir bresti hennar. Hann má
aldrei sýna henni fyrirlitningu
eða hatur eins og þeir gera iðu-
lega, sem þekkja ekki mun á list-
sköpun og áróðursstarfsemi.
Um og upp úr síðustu alda-
mótum tóku að koma fram kenn-
ingar um að leikarinn ætti að vera
eitthvað allt annað en sá mann-
lífsspegill sem hann að réttu lagi
er: líflaus strengbrúða í höndum
guðdómlega alviturs leikstjóra
(Craig), akróbat (Meyerhold)
eða organdi táknfígúra (Ártaud).
Angi af þessari nýjungaviðleitni
eru fræði Brechts um Verfremd-
ung, þ.e. óinnlifaðan leik, sem
hafa verið vinsælt tískufyrirbæri á
seinni árum. Hér á landi áttum
við til skamms tíma nokkuð
styrka raunsæishefð, sem úrætt-
aðist því miður í höndum lélegra
leikstjóra. Þar með skapaðist
jarðvegur fyrir aðfluttar formúl-
ur, sem hafa grassérað í íslensku
leikhúsi um nokkurt skeið og
birtast nú sumar í sinni sjúkustu
mynd á sviði Þjóðleikhússins.
Nú verður íslensk leiklist að
endurfæðast undir merki nýrrar
raunsæisstefnu og er með því
ekki átt við að við eigum að
hverfa aftur til natúralisma sem
hrærir saman aukaatriðum og að-
alatriðum í misskilinni viðleitni
við að koma veruleikanum óm-
enguðum til skila. Átt er við það
eitt að hver einstakur leikari öðl-
ist þjálfun í að finna í sjálfum sér
tengsl á milli leikrænnar persón-
usköpunar og þeirrar lífsbaráttu
sem fram fer í kringum hann -
eins og snillingurinn mikli, Kon-
stantín Stanislavský, lýsir svo vel
í bókum sínum urn starf leik-
arans.
Af þessum sökum er sérstök
ástæða til að fagna því að lista-
menn eins og Ritva Sikkala skuli
koma hingað, en æ fleiri munu nú
gera sér grein fyrir því hversu
margt við lslendingar gætum lært
af ágætustu leikhúsmönnum
Finna. Hitt er svo annað mál að
afdankað kvennaleikrit finnsku
skáldkonunnar Minnu Canth
(1884-1897) hentar ekki að öllu
leyti vel til að búa til jafn raun-
sæja leiksýningu og leikstjórinn
stefnir að. Prestsfóikið er í meg-
inatriðum ibsenismi, útþynntur
eftir brandesíanskri forskrift í
hástemmda boðun um kærleik og
fyrirgefningu.
Kvenréttindi eru höfundi ofar-
lega í sinni og er kúgun konunnar
og spillingu karlveldisins hér lýst
með skýrum og afdráttarlausum
hætti. Til að koma boðskap sín-
um á framfæri grípur Minna
Canth auðvitað til þess ráðs að
einfalda karllýsingarnar úr hófi
fram, svo að lítil von er til þess að
áhorfandinn fái samúð með
þeirn. Sumar kvenlýsingar eru
hins vegar gerðar af mikilli nær-
færni, samtvinnaðar af umburð-
arlyndum skilningi og gagnrýni,
eins og allur sannur realismi á að
vera.

Prestsfólkið hjá Nemendaleikhúsinu: Vilborg Halldórsdóttir og
Sigurjóna Sverrisdóttir í hlutverkum sínum — „á sama tíma og
lágkúran ræður ríkjum í stofnanaieikhúsunum birtist Nemenda-
leikhúsið eins og frelsandi engill“, segir Jón Viðar m.a. í umsögn
sinni.
Föstudagur 29. október 1982,rjnn
Það sannast hér sem stundum
áður að leikarar og leikstjóri
reisa ekki hærri byggingu en þá
sem grunnur höfundar þolir. Þeir
Eyþór Árnason, Kristján Frank-
lín Magnús og HelgiBjörnssonfá
hér ekki tækifæri til að skapa
minnisverðar persónur. Einkum
er Helgi í erfiðri aðstöðu, því að
hann er látinn leika langt upp
fyrir sig í aldri og býr auðsæilega
ekki yfir þeim eiginleikum sem
hljóta að auðkenna strangan
heimilisföður af geistlegri stétt.
Kvenfólkið fer hins vegar á kost-
um, cinkum þær María Sigurðar-
dóttirog Vilborg Halldórsdóttir.
Það væri í meira lagi hæpið að
gefa hverjum og einum almenna
einkunn eftir svo stutt kynni, en
kannski verður þess freistað síðar
í vetur, þegar staða þessa leikara-
efna er orðin ljósari. Það fer þó
ekki milli mála nú þegar að sum
eru mjög efnileg. Og sem heild
stendur hópurinn sig afburðavel.
Verður ekki á milli séð hvort veg-
ur þyngra, dugnaður hans eða
föst tök leikstjórans, því að alveg
er óhætt að fullyrða að enginn
gæti náð meiru út úr þessum hópi
í þessu leikriti og við þessar að-
stæður en Ritva Sikkala gerir.
Sviðssetning hennar kemur í
sjálfu sér ekki á óvart þeim sem
haft hefur kynni af finnskri leik-
list: hún vegur salt á milli raunsæ-
is og stílfærslu, beitir t.d. ljósum
og tónlistar-„effektum” sem
stundum má deila um hvort eigi
verulegan rétt á sér.
Snjallast af öllu er þó nýting
hins ólánlega húsnæðis í Lindar-
bæ: áhorfendasvæðið er sem sé
látið mynda eins konar odd-
myndaðan fleyg á milli leiksvæ-
ðanna, þannig að ekki er leikið
beint fyrir framan áhorfendur,
heldur til hliða við þá. Drifhvít
leikmynd Pekka Ojamaa seiðir
vel fram hið kuldalega andrúms-
loft þess fjölskyldulífs sem leikur-
inn lýsir e.t.v. ekki síst þegar kol-
svörtum búningum er teflt gegn
henni.
í Iðnó er allt með öðrum brag.
Mér hefur löngum virst sem
Eyvindi Erlendssyni væri ein-
kennilega ósýnt um að skapa
samstillta heild úr því sem fram
fer á leiksviði og hefur sú skoðun
styrkst til muna eftir sviðssetn-
ingu hans á írlandskortinu. Leik-
rit Brian Friels, sem snýst um
samskipti írskrar alþýðu og
breska hervaldsins í kringum
1830, er samið af miklum hagleik
og leikur enginn vafi á því að úr
því mætti gera bæði fallega og á-
hrifamikla leiksýningu. Frum-
skilyrði þess er þó að leikstjóra
og leikendum takist að skapa
spennu á milli persónanna, en
það virðist hvergi hafa verið
reynt hér. Afleiðingin er sú að
atriði sem eru mjög dramatísk í
texta falla flöt niður og að sýning-
in verður ekki annað en til-
breytingarlaus langloka frá upp-
hafi til enda.
Þegar leikstjórinn bregst verð-
ur leikarinn að treysta á sjálfan
sig. Því rniður er nú orðið ljóst að
Leiklistarskóli íslands hefur ekki
skilað öllum nógu vel búnum út í
slaginn mikla. Ýmsir tæknilegir
ágallar eru býsna áberandi hjá
mörgum gömlum nemendum
skólans og almennt virðist sem
mun meiri rækt sé lögð við lík-
amsþjálfun en beitingu raddar;
framsögnin, geta leikarans til að
tjá hugsanir og tilfinningar með
rödd sinni, er æði oft ekki það
sem maður vill heyra hjá lærðum
leikara. Emil Gunnar Guð-
mundsson, sem er á ýmsan hátt
mjög efnilegur leikari, er glöggt
dæmi um þetta; framsögn hans
hefur oft verið þvinguð, en þó
aldrei jafn slæm og á frumsýningu
írlandskortsins. 1 þessum efnum
verður Emil Gunnar því að taka
sjálfunt sér tak og ætti raunar
leikhúsið sjálft að telja sér skylt
að aðstoða leikara sem eiga í erf-
iðleikum af þessu tagi. Mér er
t.d. kunnugt um að ýmis erlend
leikhús hafa í sinni þjónustu tal-
kennara, sem halda leikurum í
þjálfun, en hér mun ekkert slíkt
tíðkast, hvort sem fremur má
kenna um fjárskorti eða fyrir-
hyggjuleysi. Karl Ágúst Ulfsson,
sem er annar ungur leikari í stóru
hlutverki í írlandskortinu, hefur
einnig átt við að stríða vandamál
á því sviði þar sem tækni og túlk-
un haldast í hendur, en virðist nú
á nokkuð góðurn vegi með að
sigrast á þeim. Hlutverk Owens í
Irlandskortinu er að vísu ekki
eins átakamikið og hlutverk
Ebens í Undir álminum og reynir
því ekki eins á leikarann, en allt
um það ber hér miklu minna á
þeirri óeðlilegu stífni sem spillti
svo fyrir Karli Ágústi í þeirri sýn-
ingu.
Tveir nýliðar eru í stórum hlut-
verkum í írlandskortinu, Pálmi
Gestsson og Ása Svavarsdóttir.
Pálmi, sem útskrifaðist frá L.í. í
vor, hefur sem leikari margt til
brunns að bera: maðurinn er all-
ur hinn vörpulegasti, framgangan
óþvinguð og rómurinn styrkur og
viðfelldinn. Stundum fannst mér
eins og hann væri að hlusta á
sjálfan sig tala, sem má aldrei
henda leikara á leiksviði, en að
öðru leyti hef ég ekkert nema
gott um frammistöðu hans að
segja. Ása, sem mun vera mennt-
uð í Bretlandi, var mjög hressileg
sveitastúlka í fyrstu atriðum - tal-
aði að vísu stundum allt of hratt
sem hlýtur að vera leikstjórnar-
legt atriði - en mistókst að lýsa
niðurbældri örvæntingu konunn-
ar síðar í leiknum. Ekki má þó
dæma hana of hart fyrir það; eitt
hið vandasamasta í öllum leik er
að slá tvær andstæðar nótur í
senn, sýna annað en það sem
maðursegir, en í því sýna fullþro-
skaðir leikarar snilli sína oft hvað
best.
Eitt af helstu auðkennum góðs
leiks er að áhorfandinn trúi því að
persónan eigi sér sjálstæða tilvist
utan sviðs; komi ekki inn á það
utan úr einhverju tómarúmi,
heldur beri með sér ákveðin
tengsl við ytri veruleika. Þetta
tókst hjá tveimur leikurum í um-
ræddri sýningu, þeim Ragnheiði
Steindórsdóttur og Harald G.
Haraldssyni í fremur litlum en
einkar skýrum hlutverkum. Bæði
sýndu þau mjög vel jarðbundið
alþýðufólk, andvaralaust gagn-
vart framandi ofurvaldi, sem er
að byrja á því að svipta heila þjóð
menningarlegu sjálfstæðinjeðsak
leysislegum breytingum á örnefn-
um landsins. En þetta fólk á einn-
ig sinn styrk og Harald var fylli-
lega trúverðugur þegar galsinn
fer af Dolta í lokin og hann afræð-
ur að ganga til liðs við þá sem
berjast gegn kúgurunum. Þeir
Karl Guðmundsson og Steindór
Hjörleifsson gerðu hins vegar
ekkert annað en skringilega
furðufugla úr persónum sínum og
ekki var heldur hægt að hugsa sér
hjákátlegri fulltrúa breska heims-
veldisins en Kjartan Ragnarsson í
hlutverki kafteinsins. Hanna
María Karlsdóttir, sem er hér í
hlutverki málhaltrar stúlku, hef-
ur þegar náð langt sem leikari, en
'gagnrýnandi, sem holað er niður
á þrettánda bekk, á ekki hægt
með að leggja mat á leik sem fer
að mestu fram í þögn og hlýtur
því að vinna meö fínlegustu
meðulum.
Allir sem hafa haft löng kyrini
af leiklist vita hversu bestu leik-
urum hættir til að festast í ein-
hvers konar „manér”. Ur þessari
hættu dregur mjög ef leikarinn
kann að hagnýta sína eigin lífs-
reynslu og mannþekkingu við
mótun hlutverks síns; gætir þess
að eiga ævinlega vísan hjá sjálf-
um sér þann varaforða sem aldrei
gengur til þurrðar. Ég er ekki viss
um að allir yngri leikarar okkar
séu vakandi gagnvart þessari
„innri uppbyggingu" sjálfra sín,
kannski af því að skóli þeirra og
leikhús örva þá ekki nægilega til
þess. Tilfinnanlega oft skortir
dýpt í persónutúlkunina - sem
getur vitaskuld stundum stafað af
almennu reynsluleysi - og ekki er
heldur óalgengt að manni finnist
athygli leikarans of einskorðuð
við tæknilegri atriði; eins og hann
geti ekki slakað á og runnið
saman við hlutverkið á þann ein-
falda og fyrirhafnarlausa hátt
sem góður leikari er fær um. Or-
sakirnar eru auðvitað ætíð ein-