Helgarpósturinn - 21.01.1983, Blaðsíða 11

svar áður en uppþvottavél er sett í
gang. Og óhætt er að fara að byrja
að venja heimilisfólkið á að slök-
kva ljós þar sem enginn er inni.
En það er fleira sem þeir er enn
hjala um ódýra orku úr hinum ís-
lensku fallvötnum þurfa að reyna
að koma inn í höfuðið á sér. Taxtar
Landsvirkjunar eru orðnir svo háir
að síðan 1. okt. hefur ríkisstjórnin
séð sig til neydda að greiða niður
rafmagnsverð tiT húshitunar um
20% til þess að geta framfylgt
þeirri stefnu sinni að jafna húshit-
unarkostnað í landinu. Þessi niður-
greiðsla nær til fimm veitufyrir-
tækja.
þess að um og eftir 1970 fór veru-
legur halli að verða á rekstri Lands-
virkjunar.
En fleira þarf að taka með í
reikninginn til að skilja hvar við
stöndum í dag.
Hinn dýrkeypti
stórhugur
Oft á því ferli, sem hér er verið
að fjalla um, virðast þeirsem gerðu
athuganir og tillögur hafa verið
haldnir óbifanlegri trú á hag-
kvæmni stærðarinnar. Og oft
blandast hún trúnni á nauðsyn þess
að hafa hraðan á - svo að gulliö
STÓRIÐJUDRAUMARNIR
^^^HAFABRUGÐIST
Er eintómur taprekstur framundan?
smiðjunni á Grundartanga. Var þó
hvorki búið að tryggja að sú gufa
fengist við Kröflu eða það verð
fyrir málmblendi að þetta gæti
nokkurn tíma borgað sig. Hvort
tveggja er ófundið enn.
A þessum árum fór þess að gæta
að einhverskonar nauðhyggja
hefði gripið þá sem réðu ferðinni.
Aldrei mátti snúa við. Jafnvel eftir
að hið sérfróða samstarfsfyrirtæki
ríkisins í Járnblendifélaginu fyrra,
Union Carbide, dró sig út úr fyrir-
tækinu og borgaði 850 miljón kr.
fyrir að sleppa, reyndist ókleift að
endurmeta stöðuna rétt af okkar
hálfu. Stefán Valgeirsson, alþingis-
rnaður vék að þessari nauðhyggju í
áðurnefndum umræðum á alþingi.
„Eg verð að játa það alveg hrein-
skilnislega að þær umræður setn
hafa farið franr að undanförnu um
þessi mál, næstum að segja skelfa
tuig. Það er í sjálfu sér eins og
menn séu t'ainir að trúa því að við
geturn alls ekki komist hjá því að
byggja stóriðjuver hér og þiar, það
sé okkar einasta lífsvon. Eg lít allt
öðruvísi á þetta mál. Ég hcld að við
þurfunt ekkert á stóriðju að halda,
Fáum reynist auðvelt að endur-
meta viðhorf sín og breyta þeim í
Ijósi nýrrar reynslu. Að minnsta
kosti tekur það að jafnaði langan
tíma-stundum of langan. Það gild-
ir jafnt í einkaiífi og á sviði
þjóðmálanna. Hér verður fjallað
um það síðarnefnda, nánar til
tekið: endurmat á ráðandi stefnu í
virkjun fallvatna og orkusölu til
stóriðju. Ég tel að atburðir síðustu
mánaða hafi sannað nauðsyn
breyttrar stefnu á þessu sviði með
óvenju áþreifanleguin hætti - enda
þótt skylt sé að viðurkenna að mörg
hafa áföllin verið og stór á þeim
tuttugu árum sem drauminum um
stóriðjugull hefur verið haldið að
þjóðinni. Á þessu árabili hefur það
gerst að stjórnmálaflokkarnir hafa
orðið nokkuð samróina í boðskap
sínum til þjóðarinnar um þetta
efni, þrátt fyrir mjög andstæð
sjónarmið lengi vel. Síðustu ár
deila stjórnarmennirnir helst um
það hver þeirra kunni að eiga
mesta sök á þeim glæp að enn renna
óbeisluð fallvötn til sjávar!
Enda þótt brestirnir í drauma-
maskínu stóriðjupostulanna blasi
við og frá henni berist sífellt hærri
aðvörunarhljóð - stendur býsna
öflugt lið í því að smyrja hana og
halda henni gangandi. Enda í því
smyrjaraliði margir sem hafa hags-
muna að gæta og verða með hlið-
sjón af þeim að leggja sitt til að
áfrain sé haldið - hvað sem það
kostar. En víkjum nánar að því
síðar og lítum fyrst á þann veru-
leika sem blasir við.
Vaknað við
vondan draum
Afleiðingarnar af stórvirkjana-
og stóriðjustefnu tveggja síðustu
áratuga bitna með óvenju miklum
þunga á almenningi í landinu um
þessar mundir. Málmblendiverk-
smiðjunni og Kröflu er haldið
gangandi með framlögum úr ríkis-
sjóði sem nema allt að 400 miljón-
um sl. ár. Og stefnir í verri stöðu í
ár. Hér er bæði um að ræða afborg-
anir og vexti af gömlum lánum og
ný lán til að Málmblendiverk-
smiðjan geti haldið áfram að þyng-
ja skuldabagga sína/okkar. Én þó
þetta eigi að sínu leyti þátt í að
þyngja skattbyrði á almenningi
finnur hann að líkindum meira
fyrir rosalegri hækkun á rafmagns-
reikningum sínum í ár.
Heildsöluverð á raforku frá
Landsvirkjun hækkaði um tæplega
119% sl. ár, síðast um 29% 1. nóv.
sl. Hækkunin hafði verið ákveðin
35% en stjórn Landsvirkjunar varð
við beiðni ríkisstjórnarinnar um að
láta hækkanirnar ganga hægar yfir.
Hallinn á rekstri þessa undirstöðu
fyrirtækis í raforkusölu er áætlaður
200 miljónir króna sl. ár. Og sam-
kvæmt rekstraráætlun þess fyrir
1983 er reiknað með 159% hækkun
á heildsöluverði á raforku, eða úr
meðalverðinu 36.6 aurar á kíló-
wattstund í 94.8 aura. Það er sem-
sagt orðið í hæsta máta tímabært
fyrir okkur að hugsa okkur um tvi-
Þær hækkanir, sem eru að dynja
yfir nú, virðast benda til að raforka
verði ekki samkeppninsfær við olíu
í ýmsum greinum atvinnulífsins.
Aldrei hefur draumurinn um að
raforka gæti leyst svartolíu af hólmi
í hinum orkufreku fiskimjölsverk-
smiðjum, sementverksmiðjunni og
graskögglaverksmiðjunum verið
fjarlægari en nú. Sementverk-
smiðjan hættir raunar að nota olíu
næsta ár en fer ekki yfir í rafmagn -
heldur kol.
Hækkanirnar leggjast þungt á
þau atvinnufyrirtæki sem nota mik-
ið rafmagn, þ.á m. frystihúsin og
hvers konar verkstæði sem fram-
leiða iðnaðarvörur. Eigi rekstur að
ganga snurðulaust samt sem áður
verða þau að fá hærra verð fyrir
framleiðsluvörur sínar. Því er að
jafnaði bjargað með gengisfellingu
eins og allir vita. Þannig leiða
hækkanir raforkuverðsins að sínu
leyti til þess að glíman við verð-
bólguna verður erfiðari en ella- og
virðist þó ekki á þær þrautir
bætandi.
Hvað veldur?
Stutt og laggóð skýring á því sem
býr að baki hækkunum á raforku-
verði frá Landsvirkjun kom fram í
ræðu Hjörleifs Guttormssonar,
iðnaðarráðherra, á vetrarfundi
Sambands íslenskra rafveitna, 8.
nóv. sl. Þar sagði hann: „Eðlilegt
er að menn velti því fyrir sér, hvað
valdi slíkri óheillaþróun hjá þessu
undirstöðufyrirtæki í raforku-
iðnaðinum. Meginástæðan er sú,
að rúm 60% af orkusölu Lands-
virkjunar fara til stóriðju sam-
kvæmt sérstökum samningum, sem
breytast lítið sem ekkert umfram
gengisviðmiðun, en aðeins tæp
40% orkunnar renna til almenn-
ingsveitna. Það er þessi minnihluti
orkusölu Landsvirkjunar sem
tekur að óbreyttu á sig megnið af
kostnaðarhækkunum. og það
ásamt háum fjármagnskostnaði af
lántökum fyrirtækisins er megin-
ástæða fyrir því í hvert óefni stefn-
ir." (Þjóðviljinn, 16. nóv. ’82).
I framhaldi af þessu má minna á
af raforkan til álversins var frá upp-
hafi seld undir kostnaðarverði.
Kostnaður við Búrfellsvirkjun fór
nefnilega langt fram úr áætlun og
um leið þeirri viðmiðun sem lögð
var til grundvallar þegar samið var
um raforkuverðið við til Isal 1966.
Ekki nóg með það, heldur þurfti
strax að fara út í aðra virkjun, Sig-
öldu. sem reyndist helmingi dýrari
kostur en Búrfell, því að álverið
fékk 95% af orkunni þaðan. Hið
lága raforkuverð til ísal var ríg-
bundið í samningum til 25 ára og
hefur numið u.þ.b. 10% af
heildartekjum fyrir selda raforku í
heildsölu þó að um væri að ræða
40%-50% af heildarmagni ork-
unnar. í fyrstu munaði um 80% á
verðinu til ísal og verði til almenn-
ingsveitna, en nú munar um 400%!
Allt þetta ásamt fjármagnskost-
naðinum við hina kostnaðarsömu
stórvirkjun við Sigöldu leiddi til
renni okkur ekki úr greipum. Páll
Pétursson, alþingismaður, vék að
þessu í umræðum á alþingi 8. mars
1977 þegar fjallað var um þings-
ályktunartillögu frá Eyjólfi Konr-
áð Jónssyni um staðarval fyrir stór-
iðju á Norðurlandi og Austurlandi.
Hann sagði þá'. „Ég held að orku-
málastefna okkar hafi verið röng -
ákaflega röng. Við höfum virkjað
of ört og of stórt. Við höfum ein-
blínt á hagkvæmni stærðarinnar,
sem ekki er algild, vegna þess að
við höfum orðið að selja rafmagnið
til erlendrar stóriðju við allt of lágu
verði.“ (Alþ.tíð. 18, 1976-77).
Margir þingmenn Aiþýðubanda-
lagsins og Framsóknarflokksins
tóku í sama streng í þessum um-
ræðum - eins og raunar gerðist allt
fram á síðustu ár. Og þingmenn
Alþýðuflokksins reyndu að kveða
niður Kröflugaldurinn eins og
menn muna - en fengu ekki
stöðvað stórhuga stjórnmálamenn
í öðrum flokkum.
Verkfræðingar og tæknifræðing-
ar gera sína útreikninga og skila
tillögum til stjórnar Landsvirkjun-
ar og hlutaðeigandi verkefna-
stjórna. Eftir athugun í iðnaðar-
ráðuneytinu fara þær síðan til al-
þingis, sem hefur síðasta orðið.
Enginn efast í sjálfu sér um að það
geti að jafnaði orðið tiltölulega ó-
dýrara að framleiða hverja kílów-
attstund af rafmagni þegar virkjað
er stórt og fljótt. En við höfum
reynt bæði í háu rafmagnsverði og
löngum skuldahala að þessi stefna
er ekki einhlít. Að því þarf að hy-
ggja oftar í framtíðinni - og gæta
þess vandlega að sérfræðingar og
verktakafyrirtæki, sem hafa hags-
muna að gæta í því að stöðug upp-
gripavinna í virkjunum og verk-
smiðjubyggingum sé í gangi, ráði
ekki ferðinni.
Stórhugur og snör handtök ein-
kenndu ýmsar örlagaríkar á-
kvarðanir á síðasta áratug. Tvær
vélasamstæður voru keyptar handa
Kröfluvirkjun og tveir bræðslu-
ofnar settir upp í Málntblendiverk-
Raddir sem þessar heyrðust æ
sjaldnar næstu árin. Stórhugurinn
fékk að ráða ferðinni í meginatr-
iðum. Eftir að Sjálfstæðisflokkur-
inn lenti í stjórnarandstöðu 1978
sáu talsmennhans sig oft knúna til
að lýsa ábyrgð á hendur iðnáðar-
ráðherra Alþýðubandalagsins fyrir
það hve hægt gengi að beisla hina
ódýru orku í fallvötnum landsins
og lýstu áhuga sínum á að hún yröi
seld erlendum stóriðjufyrirtækj-
um. íslendingar áttu ekki að taka
neina áhættu. Ekki hef égséð skýr-
ingu á því hvað reka ætti erlenda
aðila til að sækjast eftir áhættu-
sömum rekstri hér á landi. Sjálf-
stæðisflokkurinn vildi ekki frekar
en aðrir draga úr ríkisumsvifum í
orkuframleiðslunni. Andstæð við-
horf hans og Alþýðubandalagsins
birtast nú einkum í afstöðunni til
eignarhalds á stóriðjuverum og aö-
ferðum við að fá hærra raforkuverð
frá Isal. Fróðlegt væri að velta nán-
ar fyrir sér spurningunni um hvers
vegna stjórnmálaflokkana greinir
nú orðið óverulega á í þessum mál-
um - hvers vegna goðsagan um
hina ódýru orku og ábatasömu
stóriðju lifir enn svo góðu lífi.
Nærtækasta skýringin liggur að lík-
indum í þeim samanburði sem gera
má á endurnýjanlegum orku-
lindum eins og fallvötnum og orku-
lindum sem ekki eru það - eins og
olíulindir. En það er fleirasem vert
er að líta á í því sambandi.
Vítahringur
hagsmuna-
streitunnar
Ég vék hér að ofan aö því hvern-
ig hagsmunir vissra sérfræöinga-
hópa og verktaka tengjast stefn-
unni í þessum málum. En það er
fleira sem hangir á hagsmunaprik-
inu: Samhliða því að draumurinn
um að sækja gull í greipar fossanna
og stóriðjuveranna náði sterkari
tökum á almenningi breyttust að-
stæður á markaðstorgi stjórnmál-
Sú samtvinnaða stóriðju- og stórvirkjanastefna, sem hefur verií
ffylgt, ber vott um skilningsleysi á mörgum grundvallareinkenn
>um á tækni- og þjóðfélagsþróun vorra tíma. Það ætti að ver«
orðið Ijóst fyrir löngu að á þeirri leið munu engir velmegunar-
draumar rætast - hún liggur nefnilega norður og niður.
anna. Þeir sem leituðu þar fjölda-
fylgis, stjórnmálamenn í atkvæða-
leit, fóru að sjá þann kost vænstan
að boða hið nýja fagnaðarerindi og
gerast stóriðjupostular. Blekking-
avefurinn styrkist því í hinum gagn-
kvæmu samskiptum stjórnmála-
mannanna og kjósenda. Þeir eru
nú komnir í eins konar vítahring
sem erfitt verður að brjótast út úr.
Þetta hefur að sínu leyti leitt til þess
sem gerst hefur með stefnu flokk-
anna í þessum málum. Gagnrýnið
viðhorf var ekki lengur vænlegt í
kosningabaráttu.
Nú eru hins vegar svo ískyggi-
legar blikur á lofti að einhverra
breytinga má e.t.v. vænta í þessu.
Tap og meira tap
Kísilgúrverksmiðjan við Mývatn
er rekin með tapi síðustu árin.
Samt fær hún gufuaflið sem hún
notar á u.þ.b. hálívirði.
Álverið tapar þrátt íyrir hið lága
orkuverö sem það greiðir. Úti í
heimi er verið að loka álverum og
nýlega voru fregnir í blöðum um
gjaldþrot öflugrar álsamsteypu í
Bandaríkjunum. En hérá landi eru
hörkuumræður í gangi um staðar-
val fyrir íslenskt álver! Seni betur
fer hafa engar ákvarðanir verið
teknar.
Málmblendiverksmiðjan á I
Grundartanga hefur veriö rekin
með vaxandi tapi síðan hún hóf
starfsemi fyrir þremur árum. Samt
fær hún rafmagn langt undir kostn-
aðarverði. Fjármagnskostnaður
reyndist hærri en búist hafði verið
við og markaðurinn mun lakari.
Ragnar Arnalds, fjármálaráðherra
lýsti ástandinu þar á bæ með svo-
felldum orðum í umræðunum um
vantraust á ríkisstjórnina fyrir
skömmu: „Ríkið verður nú með
fárra mánaða millibili að útvega
tugi miljóna í erlendum rekstrar-
lánum til að halda verksmiðjunni
gangandi. í september var með-
lagið frá ríkinu um 38 miljónir
króna og næsta meðlagsgreiðsla,
sem leggja þarf fram þegar í þessari
viku, nemur um 26 miljónum
króna - allt fengið að láni er-
lendis.“ Varla þarf lengur blöðum
um það að fletta að þarna hafa alv-
arlegustu mistök okkar í fjárfest-
ingu í orkúfrekum iðnaði átt sér
stað. Þessi mistök verða þeim mun
torskildari þegar áðurnefnd af-
staða fyrsta meðeigandans í járn-
blendifélaginu er höfð í huga - og
raunar fór samdráttareinkenna í
stáliðnaði að gæta fyrir meira en 20
árum síðan. (Málmblendi er notað
í stál).
Og nú stöndum viö frammi fyrir
þeirri stóru spurningu hvort þessi
saga muni endurtaka sig í sam-
bandi við kísilmálmverksmiðju á
Reyðarfirði. Stofnun hlutafélags
um hana var heimiluð með lögum
frá alþingi í vor. I athugasemdum
með frumvarpinu kom fram að
stofnkostnaður var áætlaður 750
miljónir króna á verölagi 1. mars
sl., starfsmannafjöldi yröi um 130,
og raforku ætti að kaupa á 15 aura
kwh fyrstu 10 árin. I forsendum
hagkvæmni útreikninganna var
miðað við meðalverð 1525 dollara
fyrir tonnið af framleiðsluvörunni.
Þegar lagafrumvarpið var kynnt á
alþingi var það komið niður í 1200-
1350 dollara en er nú í 800-900.
Kísilmálmur er notaður í álsteypu
og siliconiðnaði.
Hér ber allt að sama brunni og
áður í áformum um orkufrekan
iðnað. Fá ný atvinnufyrirtæki
skapast og þau kosta offjár. Raf-
orkuna á að kaupá undir kostn-
aðarverði. Framkvæmdir á að fjár-
magna með erlendum lánum eins
og þá virkjun sem verður að fylgja í
kjölfarið. Og markaðshorfurnar
eru vægast sagt ískyggilegar.
En lokaákvörðun alþingis er
eftir í þessu máli að fenginni
skýrslu og tillögum frá stjórn hlut-
afélagsins sem fékk 25 miljónir til
frekari undirbúnings- og hag-
kvæmniathugana. En ugg vekja
þær fréttir sem borist hafa frá henni
að undanförnu. Þannig segir í frétt
sem hún sendi DV
vegna skrifa blaðsins
um að hugmyndir væru