Helgarpósturinn - 24.11.1983, Qupperneq 19

BOKMENNTIR
Ættarsaga úr bröggunum
Einar Kárason:
Þar sem djöflaeyjan rís.
Skáldsaga (208 bls.)
Mál og menning 1983.
Það er ekkert óskaplega langt síðan stór
braggahverfi settu svip sinn á Reykjavíkur-
borg. Ætli það sé fyrr en uppúr 1970 sem síð-
ustu leifar þeirra hverfa. Það er bæði til
marks um jákvæða þróun í húsnæðismálum
höfuðborgarinnar og einnig um það hversu
allar breytingar á lífi og umhverfi hafa verið
örar á ísiandi frá því um miðbik þessarar
aldar. Heil borgarhverfi hafa horfið og önn-
ur komið í staðinn. Þessar öru breytingar á
öllum sviðum þjóðlífsins eru með ýmsu öðru
orsakir rótleysisins og jafnvægisskortsins
sem hefur einkennt íslenskt þjóðlíf þetta
sama tímabil. Það er af þessari ástæðu sem
rithöfundar hafa í síauknum mæli leitast við
að draga fram í verkum sínum og bregða
upp mynd af tiltölulega nýliðinni fortíð. Ekki
veit ég hvort ber að líta á það sem flótta frá
samtíðinni, sem fremur fáir fást við að skil-
greina, en hitt er víst að fortíðin er það snar
þáttur í samtíðinni og okkur sjálfum að hún
verður að vera á sæmilega hreinu ef ein-
hverjum áttum á að ná.
En það er ekki öll fortíð jafn þægileg.
Mannsheilinn hefur komist ótrúlega vel
uppá lagið með að gleyma því úr fortíðinni
sem er óþægilegt. Og ef til er eitthvað sem
kalla má þjóðarheila eða þjóðarminni (sbr.
þjóðarsál) þá held ég að um það gildi sömu
lögmál. Og ég held einnig að minningin um
braggahverfin og mánnlífið sem þar var lif-
að sé eitt af því óþægilega sem þjóðarminnið
er um það bil að þurrka út. Ég man að
minnsta kosti ekki eftir því að húsfriðunar-
menn hafi tekið til máls um varðveislu
þeirra sem menningarverðmæta né heldur
að nokkrum hafi komið til hugar að reisa
þessum hverfum minnisvarða.
Ekki fyrr en nú að Einar Kárason tekur sér
það fyrir hendur að kortleggja, mynda og
frmakalla mannlífið í einu slíku hverfi í
skáldsögunni Þar sem djöflaeyjan rís. Sagan
er ekki sjálfsævisöguleg, hvorki að formi né
innihaldi, og ef ég hef tekið rétt eftir þá er
höfundur ekki að fjalla um eigin reynslu,
heldur minnir mig að ég hafi séð eftir honum
haft einhvers staðar að hann byggi að veru-
legu leyti á frásögn nokkurra vina sinna.
Sagan er einskonar blanda af ættarsögu
og breiðri samfélagslýsingu, sem þó er bund-
in við Thulehverfið. Ættin sem sagan greinir
frá er ætt Karólinu spákonu sem býr í Gamla
húsinu sem „reis uppúr lágreistri bragga-
þyrpingunni eins og kastali í miðaldaléni“
(bls. 39). Gamla húsið og fólkið sem þar býr
er kjarni sögunnar. Innan veggja þessa húss
þrífst fjölskrúðugt mannlíf og fjöldi einstakl-
inga í eina fjóra ættliði, sem hver hefur sitt
sérstaka svipmót. Ennþá skrautlegra er safn
nágrannanna sem búa umhverfis Gamla
húsið, sem flestir eiga þó sameiginlegt að
hafa með einhverjum hætti lent utangarðs í
tilverunni.
Það má eiginlega segja að sagan sé byggð
upp eins og köngulóarvefur þar sem Karó-
lína spákona situr óhagganleg í miðjunni en
frá henni greinast síðan lífsþræðir ættmenn-
anna með margvíslegum þráðum sín á milli
og ennþá fjær örlagaþræðir hins fólksins
sem byggir hverfið. Úr þessu verður marg-
flókinn og glitrandi vefur, einkum þó er sólin
skín og vel gengur, en hættur búa hvarvetna
í leyni.
Sögusviðið er Reykjavík um og uppúr
1950 en þó er bæði farið aftar og framar í
tímann.
Mér virðist markmið höfundar vera að
bregða upp einskonar heildarmynd af sam-
félagi braggahverfisins og fólkinu sem þar
býr. Sögumaður er nánast alvitur og getur
því verið víða í einu þó yfirleitt sé hann lítt
ágengur og eins og hlutlaus áhorfandi. Þó er
greinilegt að hann tekur afstöðu með
hverfisbúum gegn þeim sem búa fyrir utan
þegar verið er að bera á hverfisbúa ýmsan
ósóma sem er þó þegar allt kemur til alls yfir-
leitt meira og minna satt.
Þó mörgum persónum sé fylgt eftir og við
fáum býsna mikið að vita um margar þeirra
þá eru það samt strákarnir í hverfinu sem
eru aðalpersónurnar. Þar eru aðalkapparnir
bræðurnir Baddi og Danni, dóttursynir spá-
konunnar, Grjóni vinur þeirra og aðrir á
svipuðu reki. Meginatburðarás sögunnar
greinir frá þeim frá því þeir eru í kringum 11
ára aldur og fram undir tvítugt. Frá því að
vera spellvirkjar með fótboltadellu þangað
til þeir eru erkitöffarar með Presleystæla í
Vetrargarðinum. En inn á milli frásagna af
þeim er skotið frásögnum af fólkinu í kring-
um þá og þá oft rakin í fremur stuttu máli
heil örlagasaga.
Sagan er skrifuð á hispurslausu máli,
stundum með vísanir í dægurlagatexta eða
alþekkta frasa, en slíkt verður ekki yfirgnæf-
andi. Annað einkenni á stílnum er viðleitni
til þess að skrifa talmál persónanna í sög-
unni, sérstaklega strákanna. Fylgir hér
örstutt dæmi, þar sem strákarnir eru að tala
við bónda úr sveit sem þeir rekast á:
— Varst þú að gefa börnunum þetta?
— Já, okkur fanstidekki gott.
— Hvar fenguð þið öll þessi ber?
— Við keyftumðau inní búðinni".
í þessari sögu tekst Einari Kárasyni mæta-
vel upp við ætlunarverk sitt. Hann kallar
fram lifandi mynd af fjölskrúðugu mannlífi,
sem ekki er alltaf eftir hversdagsnótum góð-
borgarans. Hann er bæðj laus við vandlæt-
ingu og samúðartón. En í sögunni má undir
niðri greina sterka samstöðu þessa fólks,
samstöðu þeirra allslausu um að komast af.
Gunnar Gunriarsson við verk af synincjunni.
Nýstárleg
ljósmynda-
sýning
Gunnar Gunnarsson opnar ljósmyndasýn-
ingu í Gallerí Lækjartorgi á laguardag klukk-
an fimm. Sýningin er að því leyti nýstárleg
að flestar myndirnar eru teknar á belg-
myndavél (gamaldags myndavél á þrífæti,
og ljósmyndarinn þarf að varpa yfir sig
klæði.) Það er líka nýmæli að sumar mynd-
irnar eru unnar eftir Polaroid-glærum og
negatívum. (Sl. vor hlaut hann fyrstu verðl-
í Polaroid keppnisem haldin er ár, hvert í
Bretlandi).
Á sýningunni eru 30 svart-hvítar myndir,
og 9 litmyndir. Flestar myndirnar eru mann-
lýsingar. Einnig eru nokkrar kyrralífsmynd-
ir. Gunnar er nýkominn heim úr þriggja ára
ljósmyndanámi við Napier College í Edin-
borg. Hann hélt einkasýningu í Edinborg, og
tók þátt í samsýningum.
Sýningin í Gallerí Lækjartorgi verður opin
virka daga frá klukkan fjórtán til nítján, og á
laugardögum frá klukkan fjórtán til tuttugu
og tvö. Henni lýkur fjórða desember.
MYNDLIST
Amerískur kraftur
Okkur íslendingum gefst sjaldan kostur á
að kynnast bandarískri hámenningu, en við
fáum vænan skammt af hinni. Og kannski
erum við aðeins andlega fær um að taka við
því lága. Enginn er fær um að skilja eða um-
gangast það sem honum er ofviða. Hvað
elskar sér líkt, segir máltækið, í alhliða
merkingu. Við sem heima sitjum og höfum
aldrei komið til Bandaríkjanna verðum að
sætta okkur við hina afskræmdu mynd af
bandarísku þjóðfélagi, eins og hún er fram-
reidd fyrir okkur í fjölmiðlum.
Sökum eðlis einstaklingsframtaksins legg-
ur það sig allt fram við að ýta fjöldafram-
leiðslunni að öðrum. Það er svo furðulegt að
einstaklingsframtakið gleymir einstaklingn-
um, einkum á sviði menningar og lista. Þar
sem félagshyggja er höfð í hávegum er ein-
staklingurinn virtur, í flestum löndum öðr-
um en þeim þar sem ríkisauðvaldið ríkir.
Það er hæsta stig auðvaldsins.
Fyrst í fyrravetur var stór sýning haldin í
Evrópu á verkum Pollock. Og einhver með-
vitund hefur verið að vakna eftir það hjá
bandarískum framámönnum á sviði menn-
ingar, að Bandaríkin eru fráleitt því góða
hlutverki vaxin að vera leiðandi þjóð á sviði
hámenningar nema list þjóðarinnar verði
höfð öðrum til sýnis. í vor var því á megin-
landi Evrópu á ferðinni sýning á verkum
bandarískra raunsæismálara. Þar var mál-
verk eftir Lovísu Matthíasdóttur. Að vísu eru
málverk eftir bandaríska málara til á evr-
ópskum söfnum, stök, eins og Motherwell,
og þá Evrópubúa sem fluttust til Bandaríkj-
anna fyrir heimsstyrjöldina síðari, en hrein-
ræktaðir Bandaríkjamenn eins og Wieth og
Schneider fóru fyrst yfir hafið fyrir líklega
fjórum árum, til London og Parísar, í fáein-
um verkum sínum. Og það þótti stórviðburð-
ur.
Menningarstofnanir Bandaríkjanna víða
um heim hafa verið hálfmáttvana stofnanir
og skaðað fremur en hitt. Þær hafa verið
duglegar við að gefa beinlínis höggstað á
sér, hjálpað innlendum einangrunaröflum
að benda á þær sem ihlutun Bandaríkja-
manna í málefni viðkomandi landa. I þeim
hafa þó jafnan verið góð bókasöfn og fjöldi
tímarita.
Með auknu alþjóðastarfi vex ekki alþjóða-
hyggjan heldur verður hún oft smáskitleg
þjóðernishyggja, hræðsla við umheiminn.
Fólk sem situr alþjóðaráðstefnur eru tíðum
búrar, þröngsýnir, fullir af vanmetakennd.
Þær þjóðir sem tala hæst um alþjóðasam-
starf vilja helst vera sjálfar í sóttkvi, kalla allt
nýlendustefnu, vilja ekki vera andleg- eða
menningarleg nýlenda einhvers „stórveld-
is“ á sviði menningar. Þó er ekki það að sjá
að Þýskaland hafi skaðast á því að vera
„menningarnýlenda" Rómaveldis í líklega
sjö aldir, eða Spánn álíka lengi „Máraný-
lenda“, Rússland þýsk menningarnýlenda,
og svo mætti lengi telja. En þjóðir verða að
kunna að vinsa úr, velja og hafna, sam-
kvæmt eðli sinnar menningar. Ef illa fer er
það einvörðungu að kenna innlenda menn-
ingarliðinu sem hefur gleypt við og getið af
sér ómelt. Ef maður bregst er það ekki ætíð
sökum árásar utan frá.
Kannski er ekki við því að búast að „stór-
þjóðir" beini menningarauga sínu að smá-
þjóð eins og okkar. Þó er það merki um
stærð stórþjóðar ef hún lítur næstum sömu
augum á silfur mannlífsins, hvort sem það er
hjá henni sjálfri eða öðrum þjóðum..
Sýningin á bandarísku handverki að Kjar-
valsstöðum er vel þegin. En betra hefði ver-
ið að fá bandaríska málaralist. Við höfum að
vísu fengið að sjá örlítið af henni áður á sama
stað. Best var þó sýning sú sem haldin var í
Menningarstofnun Bandaríkjanna á verkum
Richters og Ponsi listfræðingur skipulagði
og setti upp þannig að hún verður að teljast
einstæð í menningarlífi okkar. í tengslum
við sýninguna voru svo tvö kvöld með bíói,
Bandarískt hand-
verk að Kjarvals-
stöðum — vitsmuni
vantar sökum of-
hugsunar um hag-
nýti og þörf fyrir
skraut, segir Guö-
bergur m.a. i um-
sögn sinni.
eftir Guðberg Bergsson
þar sem sýndar voru helstu kvikmyndir súr-
realistanna og mynd Eggelins. Því miður
létu flestir þennan stórviðburð fram hjá sér
fara, kannski af ótta við „smitun". En smá-
þjóðir fá ekki slík tækifæri til að auðga sig og
sjá auðlegð annarra nema stöku sinnum.
Ýmislegt er áþekkt með bandarísku og
bresku handbragði: svipmót iðnbyltingar-
innar. En Bandaríkjamenn hafa ekki eignast
neinn Curwen sem sameinaði breskt hand-
bragð í stúdíói sínu og framleiðslu og veitti
þvi nýjan, aukinn kraft. Bandarískir hand-
verksmenn eru einfarar. Vitsmuni vantar
sökum ofhugsunar um hagnýti og þörf fyrir
skraut.
Ég sakna margs á þessari sýningu, en þetta
er það helsta: kvikmyndirnar af Calder að
„leik“ við vírleikbrúður sínar. Og ekki hefði
þaðskemmt sýninguna ef áhorfendum hefði
gefist kostur á að sjá eitthvað af þeim þáttum
sem ítalska sjónvarpið gerði fyrir nokkrum
árum af alþýðulist og alþýðulistamönnum
hinna ýmsu landa. Þátturinn um bandarísku
listamennina var einstæður, einkum sá hluti
hans sem var um manninn sem hafði búið
sér til „myndheim" í þorpi sem allir yfirgáfu
vegna nýrra atvinnuhátta. Hann dó sjálfur
frá „myndheimi" sínum, en konan hans var
eftir, fjörgömul, og varðveitti myndheiminn
sem var smám saman að hverfa í sandinn
sem vindurinn blés yfir hið mannlausa þorp.
Og myndheimurinn hvarf sem bandarískur
grátur í eyðimörkina, sandinn skóf yfir hann
hvernig sem gamla konan reyndi að sópa og
berjast gegn eyðileggingu og elli.
Ef listfræðingurinn Ponsi hefði verið með
í ráðum við Ameríska handverkið þá hefði
sýningin. verið miklu menningarlegri, mér
liggur við að segja að á henni hefði verið
meiri heimsborgarabragur, eins og á sýning-
unni á verkum Richters. Ég er handviss um
það.
HELGARPÓSTURINN 19