Helgarpósturinn - 24.10.1985, Qupperneq 14

HEF VERIÐ
HALLDÓRA ELDJÁRN í HP-VIÐTAI
Halldóra Eldjárn minnist engra sérstakra framtídardrauma frá uppvaxt-
arárunum vestur á ísafirdi. Nema hvaö henni, eins og öðrum ungum stúlk-
um þess tíma, var einkum ætlað að giftast og eignast börn. Það átti líka
fyrir henni að liggja, þó svo engan gœti þá rennt grun í að heimilishaldið
yrði í Þjóðminjasafni eða á Bessastöðum. Sjálf segist hún fyrst og fremst
hafa verið húsmóðir og móðir um ævina, hvar sem var.
Aðstæður breyttust þegar maki hennar, Krist-
ján Eldjárn forseti um tólf ára bil, féll frá árið
1982. Börnin þeirra fjögur; Ólöf, Þórarinn, Sig-
rún og Ingólfur voru uppkomin, og þegar frá
leið þótti Halldóru ástæða til að svipast um eftir
einhverju að fást við. í dag á hún að baki eitt og
hálft ár í starfi tölvuritara hjá Orðabók Háskól-
ans.
Fyrir skömmu seldi fjölskyldan húseign sína
við Sóleyjargötu númer eitt, og Halldóra festi
kaup á vistlegri íbúð við Tómasarhaga. Þar sitj-
um við saman einn morgun, með sólskin og
dumbung til skiptist fyrir utan, og ég spyr fyrst
hvort það hafi ekki verið erfitt að fara út á vinnu-
markaðinn.
„Maður getur ekki setið heima og horft i
gaupnir sér, er það?“ spyr hún brosandi á móti.
Eh bætir síðan við:
„Mér fannst ég þurfa að gera eitthvað, úr því
ég nennti ekki að stofna barnaheimili fyrir
barnabörnin. Ég er búin að vélrita mikið um
ævina, og datt í hug að það gæti verið spenn-
andi að sjá hvað væri að gerast í tölvuritvinnslu,
sem virðist vera að leggja allt undir sig, og fór á
námskeið. Um það bil sem því var að Ijúka sá ég
hvar auglýst var eftir ritara í hálft starf hjá Orða-
bók Háskólans. Ég sendi umsókn, og hef verið
þar síðan.“
— Og fœst við?
„Það er verið að flytja orðabókina af seðlum
yfir á tölvu. Þegar ég byrjaði voru þau í d-unum,
en nú erum við í s-unum!“
— Mig langar að spyrja hvort það sé litið á þig
sem fyrrverandi forsetafrú á vinnumarkaðnum,
eöa einfaldlega Halldóru?
„Ég hef aldrei verið kölluð annað en Hall-
dóra," svarar hún og þykir aftur ástæða til að
brosa út af spurningu.
„Nei, nei,“ ítrekar hún svo. „Það er ekkert
hugsað um mig sem fyrrverandi forsetafrú, sem
betur fer. Ég hef alltaf viljað vera ég sjálf, enda
get ég ekki verið neitt annað.“
Feiirtin og gersneydd
áhuga á félagsstarfi
Hún fæddist á ísafirði 24. nóvember 1923, elst
fjögurra barna Ólafar Jónasdóttur og Ingólfs
Arnasonar, sem síðustu árin fyrir vestan var
framkvæmdastjóri Hraðfrystihússins Norður-
tanga, en þau fluttu suður 1961. Halldóra hleypti
heimdraganum 16 ára, þegar hún sigldi suður
til Reykjavíkur í þriðja skipti á ævinni. Að þessu
sinni til að setjast á skólabekk í Verslunarskóla
íslands.
Hún segist hafa alist upp við sparsemi og
nægjusemi eins og svo margir aðrir af kreppu-
kynslóðinni. Kveðst sjálf hafa verið mjög feimin
og gersneydd öllum áhuga á félagsstarfi, hvort
tveggja einkenni sig enn í dag, þó í minna mæli
sé.
Eftir þrjá vetur fyrir sunnan lauk hún prófi
með hæstu einkunn, en frábiður sér að tala
nokkuð um það. Atvinnurekendur sátu um þá
nemendur sem stóðu sig vel; um miðjan síðasta
veturinn hafði hún þegar verið ráðin til starfa í
heildverslun Magnúsar Kjaran. Og seint á árinu
1945 kynntist hún Kristjáni Eldjárn, væntanlegu
mannsefni sínu. Rúmu ári síðar gengu þau í
hjónaband vestur á ísafirði.
— Minnist hún þess að þau hafi œtlað sér eitt-
hvað sérstakt í framtíðinni?
„Ég ætlaði mér aldrei annað en að verða hús-
móðir og vonaðist til þess að eignast börn. En
Kristján hafði sérmenntun í fornleifafræði og ís-
lenskum fræðum og langaði að stunda rann-
sóknir í sinni fræðigrein auk starfsins í Þjóð-
minjasafninu. Hann varð þjóðminjavörður 1.
desember 1947, nokkru eftir að við giftum okk-
ur.“
— Höfðuð þiö sömu áhugamál?
„Hann hafði áhuga á bókmenntum og ég líka.
Ég hef alltaf haft gaman af að lesa góðar skáld-
sögur."
— Áhugamál þín að öðru leyti?
„Ég hef alltaf haft áhuga á að hlusta á tónlist.
Mín kynslóð á útvarpinu eiginlega allt að þakka
í þeim efnum. Smekkurinn mótaðist með árun-
um, og í seinni tíð hef ég einna mest gaman af
þýskum ljóðasöng. Ég hlusta á útvarp og á heil-
mikið af plötum sjálf, en geri minna en skyldi af
því að fara á tónleika, — það er skortur á fram-
takssemi."
— Auk þess sem þú sinntir húsmóður- og móð-
urhlutverki, vannstu þá ekki töluvert fyrir Krist-
ján?
„Ég vélritaði alltaf fyrir hann. Það fólst nú
aðallega í því. Ég hélt vélritunarkunnáttunni við
með því móti.“
Reyndi ekki að gera lukku
— Forsetakosningar — tímamót í lífi ykkar.
Hvenœr skaut hugmyndinni að hugsanlegu
framboði Kristjáns upp kollinum?
,,í ársbyrjun 1968 var farið að minnast á þettá
við Kristján, en hann tók hugmyndinni víðs
fjarri í byrjun. Hann gaf afsvar og var mjög
tregur til þessa, en það endaði þó með því að
hann lét tilleiðast að gefa kost á sér.“
— Hvaða augum leist þú á þetta?
„Stundum var ég_ dauðhrædd, en herti svo
upp hugann á milli. Ég skelfdist tilhugsunina um
framboð og kosningar, en þegar á reynir stælist
maður, og gerir það sem til er ætlast. Stundum
tekst það, stundum ekki.“
— 77/ hvers er œtlast?
„Það hefur sjálfsagt breyst. Ég hugsa að kröf-
urnar séu miklu meiri nú en þá. Ég gerði aldrei
annað en að fara með Kristjáni á fundi og sýna
mig. Ég hélt engar ræður. Ég hefði sjálfsagt mátt
gera það, en ég hafði aldrei á ævi minni flutt
ræðu. Svo ég hlyðraði mér hjá því, og geri enn
í dag.“
— A þessum tíma varst þú óþekkt kona, sem
sviðsljósinu var snögglega beint að. Hvernig
þótti þér það?
„Ég hef sjálfsagt hugsað um það eitt að halda
áfram að vera ég sjálf. Ég reyndi ekki að gera
neina sérstaka lukku. Ég hugsaði ekkert út í það,
og ég hélt áfram að vera húsmóðir."
— Undir þessum kringumstœðum er fólk oft
óvægið í dómum sínum. Manstu eftir einhverju
slíku sem þér þótti óþœgilegt?
„Nei, ekki sem ég man núna að minnsta kosti.
Það getur vel verið að mér hafi mislíkað eitt-
hvað þá, en ég hef ekkert sérstaklega gott
minni! Ekki einu sinni á það sem ég á að muna.“
— Haföi umstangið ekki sín áhrif á heimilis-
lífið?
„Það var strax stefna hjá okkur að halda börn-
unum sem mest utan við þetta, og ég held okkur
hafi tekist það. En auðvitað tók sinn tíma að
venjast breyttum aðstæðum"
Sumir eru opnir, aðrir
lokaðir
— Er ekkert erfitt að líta á forsetabústað sem
heimili?
„Þetta var okkar eina heimili allan tímann, við
áttum ekki annað. Auðvitað litum við á það sem
slíkt. Við gerðum okkur heimili á efri hæðinni,
og fluttum þangað okkar húsgögn."
— Náttúruunnandi mundi sjálfsagt nýta sér
umhverfi Bessastaða. Gerðir þú það?
„Ég er hrædd um ekki.“
Halldóra er fljót til svars og bætir svolítið
sposk við: „Ég er lítið fyrir gönguferðir og
íþróttir, og hef verið afskaplega löt við ailt svo-
leiðis. Ég fór frekar inn í bæ og gekk á milli
þeirra staða sem ég átti erindi á. Tilgangslausar
gönguferðir finnst mér leiðinlegar."
— Þá hefurðu lýst þér þannig; engin félags-
málakona, ekki íþróttamanneskja og feimin að
eðlisfari. Þú berð heldur ekki tilfinningar þínar
á borð, er það?
„Það er rétt. Ég er lítið fyrir það. Og kannski
er ég sein að kynnast fólki, eins og ég sé í varn-
arstöðu — þó ég hafi verið það meira hér áður.
Sumir eru opnir, aðrir lokaðir. Ég tilheyri síðar-
nefnda hópnum.
— Voruð þið Kristján lík?
„Kristján var ekki fyrir það að bera á borð
sínar innstu tilfinningar, en hánn átti mjög auð-
velt með að umgangast fólk, miklu auðveldara
en ég. Hann átti líka gott með að koma orðum
að hugsunum sínum, sem ég á ekki. Ég get varla
skrifað sendibréf."
— Urðu samvistir ykkar minni eftir að hann
tók við embætti forseta Islands?
„Nei, ég hugsa að við höfum bara verið meira
saman, því auðvitað varð ég að reyna að hjálpa
honum eins og ég gat, og hann lét mig gjarnan
fylgjast með.“
Með hatf eða ekki?
— Kveiðstu aldrei fyrir embœttisverkum, svo
sem því að hitta hina ýmsu þjóðhöfðingja?
„O, jú, það gat komið fyrir að maður fyndi
fyrir fiðringi þegar eitthvað alveg sérstakt stóð
tii. Svo hverfur slíkt þegar út í hringiðuna er
komið, þá kemur einhver ró yfir mann.“
— Af því við tölum um þjóðhöfðingja; heim-
sókn Nixons og Pompidou var með stœrri við-
burðum í ykkar tíð, ekki rétt?
„Jú, og ég man að það var dálítill fiðringur í
mér áður! Þeir forsetarnir komu í kvöldverð á
Bessastaði, og vegna þess var rnikill viðbúnaður.
Löngu áður þurfti að gera alls konar öryggis-
ráðstafanir. Ein þeirra var að koma á beinu síma-
sambandi milli Bessastaða og Hvíta hússins. Það
var óskaplega mikið um að vera, og þegar þeir
komu var staðurinn hreinlega umkringdur af
amerískum öryggisvörðum og íslensku lögregl-
unni. Þetta var sá atburður sem hvað mesta at-
hygli vakti, bæði innan lands og utan.“
— Hvernig komu þessir höföingjar þér fyrir
sjónir?
„Ég sat nú bara í húsmóðursætinu í þessu
kvöldverðarboði, og get ekki sagt að ég hafi
talað mikið við þá sjálfa. En ég hafði gaman af
að hitta þá. Nixon var ósköp broshýr og vin-
gjarnlegur, en það var auðséð á Pompidou að
hann var ekki heill heilsu."-
— Af öllum öðrum heimsóknum; er einhver
sérstök þér eftirminnilegri en aðrar?
„Ég hafði yfirleitt gaman af að hitta þetta fólk.
Ég man þó að mér þótti sérstaklega gaman að
hitta Kurt Waldheim, hann var mjög viðkunnan-
legur maður."
— Svo ferðuðust þig eðlilega víða; átti ekki
kona í þinni stöðu í síeflldum vandrœðum með
fatnað; hverju átti að klœðast hér eða þar?
„Það voru sérstök vandræði með hatta," segir
Halldóra og hlær við tilhugsunina. „Átti að vera
með hatt eða ekki? Sem betur fer voru þó slíkar
upplýsingar farnar að fylgja með, sérstaklega í
sambandi við opinberar heimsóknir. Þar að auki
var þetta allt orðið miklu frjálslegra seinni árin.
Það lá að minnsta kosti engin refsing við að
brjóta reglur. En auðvitað velti maður þessu
heilmikið fyrir sér.“
Uppeldið ekki samkvæmf
kenningum
— Hver var að þínu mati erfiðasti tíminn á
þessum þremur kjörtímabilum?
„Ég býst við að það hafi verið erfiðast að
komast inn í þetta í byrjun og venja sig við
breyttar aðstæður. En þar fyrir utan mætti nefna
stjórnarmyndanir sem stundum tóku langan
tírna."
— Fylgdist þú með slíku?
„Já, ég fylgdist talvert með án þess þó ég legði
á ráðin. Ég hafði gaman af að fylgjast með póli-
tíkim.i, þó ég hafi aldrei verið pólitísk mann-
eskja.“
— Ég œúaði einmitt að spyrja þig að því?
„Nei, ég hef aldrei verið það. Samt vil ég gjarn-
an fylgjast með því sem er að gerast í pólitík-
inni, og geri það eftir því sem ég get.“
— En ert ekkert pólitísk?
„Nei, nei. Ég hef alltaf verið í vandræðum
með hvað ég á að kjósa. Ég slapp alveg við það
meðan við vorum á Bessastöðum, þá kusum við
aldrei. Okkur fannst það ekki rétt.“
— Er eitthvað sérstakt í þjóðlífinu í dag sem á
frekar athygli þína en annað?
„Ég neld það sé viðeigandi að nefna réttinda-
mál kvenna. Þó miðað hafi í rétta átt hefur
launajafnrétti ekki náðst, og baráttan sem háð
er fyrir því þykir mér eðlileg. Það er bara verst
að það skuli þurfa að heyja baráttu fyrir því sem
á að vera sjálfsagður hlutur. En líti maður til
baka er von að þetta taki langan tíma. Það þarf
að breyta hugsunarhætti margra kynslóða."
— Ertu ef til vill hörð jafnréttiskona?
„Það mundi ég ekki segja. Það er kannski út
af því að ég er ekki félagsmálakona yfirleitt."
— Ólstu börnin þín upp í jafnréttisanda?
„Það v’it ég ekki. Ég veit ekkert hvernig ég
hef alið mín b jrn upp. Eg held þau hafi bara alið
sig upp sjálf. Ég hef að minnsta kosti ekki alið
þau upp eftir neinum kenningum."
— Þú vilt að öllum líkindum sjá fleiri konur í
ábyrgðarstöðum?
„Já, auðvitað. Ég held það sé æskilegt að
þurfa ekki að velta því fyrir sér hvort viðkom-
andi persóna er karl eða kona, ef hún eða hann
eru hæf til starfsins. Kynferði á ekki að hafa
áhrif."
— Hefðir þú sjálf getað hugsaö þér að verða
forseti?
„Nei, alveg áreiðanlega ekki. Enda var ég bú-
in að segja þér að ég hef aldrei á ævinni flutt
ræðu!“
Reynisf best að vera sem
eðíilegastur
— Fannst þér þú opinber eign á meðan Krist-
ján gegndi embœtti forseta?
„Það er kannski of mikið að segja það, en samt
er farið að ætlast til einhvers af manni, sem ekki
hafði verið gert áður. Eg varð fljótlega vör við að
fólk þekkti mig úti á götu, en lét það lítil áhrif
hafa á mig.“
— Gœtir þú gefið þeim góð ráö, sem hugsan-
lega œtti eftir að feta í þín fótspor?