Helgarpósturinn - 07.04.1988, Page 15

»
LAUSAR
TENNUR
Að undanförnu hefur umræða um íslenskt leikhús ver-
ið töluverð í blöðum og útvarpi. Reikna má með því að
umræðan hafi verið álíka lífleg manna á milli. Gagnrýn-
endur hafa til dæmis verið neikvæðir á flestar sýningar
Þjóðleikhúss í vetur og sumir gengið svo langt að kalla
stöðu íslenskra leikhúsmála kreppu. Leikfélag Reykja-
víkur hefur oftast fengið litlu betri umsögn og einbeitir
sér aðallega að íslenskum söguleikjum sem sífellt slá að-
sóknarmet. Ljósir punktar eru þó íslensku verkin (vel að
merkja) Dagur uonar eftir Birgi Sigurðsson og Bílaverk-
stœöi Badda eftir Ólaf Hauk Símonarson.
Þó umræöa um leikhús hafi oft
veriö neikvæð er hún og getur ekki
verið annað en jákvæð fyrir leik-
húsið, Jjegar til lengri tíma er litið.
Öll gagnrýni miðar að því að benda
á það sem miður fer, og felur þannig
í sér óskir og von um framfarir. Leik-
listargagnrýni gengur ekki út á að
auglýsa þekkingu og ritsnilld gagn-
rýnanda, heldur er hún sjónarhorn
utanaðkomandi leikhúsfróðra
manna og auga gestanna. Gagnrýni
er varla sett fram af illgirni, heldur
vegna áhuga og kæringar viðkom-
andi um velferð leikhússins. Því
hlýtur að vera kjánalegt að taka
ekki mark á gagnrýni og úthrópa
hana sem marklaust hjal, auðvitað
má alltaf gera betur. Gagnrýni er
hins vegar enginn stóridómur. Góð
gagnrýni getur verið sannverðug
umsögn um sýningu, en léleg gagn-
rýni getur að sama skapi gefið
ranga mynd. Því verður gagnrýn-
andi að gera sömu kröfur til sjálfs
sín, faglegar og ekki, og hann gerir
til leikhúsfólks. Þetta er sjálfsögð
krafa.
Það er alþjóðleg saga að leikarar
og leikstjórar taki neikvæðri gagn-
rýni afar illa, og gagnrýna þá gagn-
rýnandann enn harðar en hann þá.
Jákvæð gagnrýni er hins vegar haf-
in til skýjanna, nánast. Slík við-
brögð eru í mótsögn viö sig sjálf. En
leikarar og aðstandendur sýningar
eru sammála um að blása á nei-
kvæðar raddir: ,,Við sem hrærumst
hér inni í leikhúsinu hljótum að hafa
rétt fyrir okkur og þeir stakir þarna
úti rangt." Til verður „leikhúselíta"
sem stendur þétt saman og hristir af
sér neikvæðu bylgjurnar eins og
gæs vatn og lætur ekkert sundra
sér. Ef slíkt gerist er Ieikhús komið á
hættulegt einstigi.
SAFARÍKASTA STYKKIÐ
Viðbrögð leikhúsfólks við gagn-
rýni eru oft útskýrð með því að hér
sé á ferð afar tilfinninganæmt fólk
sem tekur flesta hluti nærri sér. Sem
betur fer eru leikarar tilfinninga-
næmir, annars hefðum við ekki leik-
hús. En það má varla vera á kostnað
nauðsynlegrar gagnrýnnar um-
ræðu um leikhús. Ef leikhúsfólk tek-
ur slíkt nærri sér þá verður bara að
hafa það, umræðunni má ekki
fórna. Annars kemur upp sú staða
að enginn þorir að opna munninn af
ótta við útskúfun frá hópunum sem
í leikhúsunum starfa og dauðaþögn
verður viðvarandi ástand, eins og í
einræðisriki. Gagnrýn umræða
skyldi þvert á móti (og er vonandi?)
vera hvað heitust innan veggja leik-
hússins. Ef svo er ekki er hætta á
öðru: Leikarar og góðir leikstjórar
sem hafa aðrar skoðanir um leikhús
og þora að fara eigin leiðir verða
annaðhvort útundan í verkefnum
eða komast aldrei inn í leikhúsið, fá
ekki tækifæri. í leikhúsumræðu síð-
ustu mánuði hefur meðal annars
verið talað um leikstjórakreppu í
Þjóðleikhúsi. Samt eru leikstjórar
starfandi í borginni og á lands-
byggðinni sem sannað hafa ágæti
sitt annars staðar, en fá ekki tæki-
færi í stofnanaleikhúsunum. Er
skýringin sú sem áður var lýst? Við
erum of fá til að útiloka hæfileika-
fólk af alls kyns annarlegum ástæð-
um. Að íslenskum fámennissið er
síðan hvers kyns skoðun og gagn-
rýni tekið sem persónulegri árás,
mönnum er sífellt blandað við mál-
efni. Til aö móðga engan verður þá
öruggara og auðveldara að þegja.
Allt þetta drepur niður gagnrýna og
heilbrigða umræðu um leikhúsmál
og leikhússtefnu.
I viðtali við sjónvarp sagði leik-
hússtjóri Þjóðleikhúss, sem jafn-
framt er leikstjóri Hugarburdar
(eftir Sam Shepard), að hér væri á
ferðinni safaríkasta stykki sem leik-
húsið hefði sett á svið um árabil.
Leikritið hefur fengið hörmungar-
dóma hjá öllum gagnrýnendum
nema einum. Ekki að leikverkið sé
lélegt eða þýðingin gölluð, heldur
hitt að meðferð leikaranna og leik-
stjórans á verkinu væri röng. Hvað
verður þá um hin verkin, þegar
safaríkasta stykkið fær þvílíka út-
reið?
ÚLFUR, ÚLFUR
Einhver fleygði þeirri spurningu á
loft hvort nauðsynleg textakrufning
(analýsa) með og fyrir samlestur
væri nægilega markviss. Er kafað
nægilega í texta leikritsins, sem
hvern annan bókmenntatexta, áður
en leikarar fara að skiptast á setn-
ingum? Auðvitað hlýtur merking
verks að liggja fyrir áður en fariö er
að túlka. Gagnrýnendur Hugar-
burdar bentu meðal annars á að svo
virtist sem leikarar skildu ekki texta
sinn á stundum og voru því oftlega
ófærir um að skila margræðri merk-
ingu hans. í staðinn var gripið til
þess ráðs að hrópa úlfur, sögðu
gagnrýnendur.
Annað, sem mjög hefur verið
gagnrýnt, er verkefnaval stofnana-
leikhúsanna. Auðvitað verða menn
aldrei sammála um hvað setja skal á
svið. Klassísk verk skyldu eiga
greiða og stöðuga leið á íslenskar
fjalir, um það eru flestir sammála.
Samt er eins og þau slæðist hingað
fullkomlega handahófskennt. Af
yngri verkum er mikið úrval af stór-
verkum svo aldrei ætti að vera þörf
fyrir mislukkufarsa og dýra afþrey-
ingarsöngleiki. Leikhúsin skyldu
eðlilega sýna barnaleikrit á hverj-
um vetri, því hverjir eru framtiðar-
gestir leikhúsa? Klassíkin og eldri
verk togast eðlilega á við yngri verk
og ný sem þó eru jafnnauðsynleg,
því leikhússagan skrifast um leiö og
hún gerist. Því er nútíminn síst
ónauðsynlegri en fortíðin í
leikhúsinu. Islensk verk má varla
vanta. Ef tilraunaleikhús fengi síðan
inni gæti útkoman orðið lifandi og
spennandi leikhús.
STEFNIR ÞANGAÐ?
Leikhúsin eiga í harðri samkeppni
við aðra menningarmiðla og þar er
sjónvarpið efst á blaði. Aðrir eru
kvikmyndahús, bækur, dagblöð og
jafnvel skemmtistaðir, sem setja nú
upp hvert „sjófið" á fætur öðru við
miklar og góðar undirtektir (segja
auglýsingarnar). Leikhúsið befur
auðvitað sérstöðu. Það krefst þess
að fólk standi upp úr sætum sínum
og bregði sér bæjarleiö til aö horfa
á sjónleik, að sjá og heyra sögu og
verða fyrir áhrifum.
En markaðurinn ræður hér ríkj-
um sem annars staðar. Eins og sjón-
varpsstöðvarnar keppast um að
verða skemmtilegri og sniðugri í að
drepa tímann er vaxandi hætta á því
að leikhúsin elti sömu formúlu. Þá
erum við farin að tala um afþrey-
ingu. Það má ekki láta markaös-
hópnum (fólkjnu) leiðast, honum
má ekki liða illa, þaö má ekki valda
honum óþægindum, liann skal helst
ekki þurfa að hugsa. Leikhúsferö er
skemmtiferð, eins konar eftirréttur
góðrar máltíöar eða fordrykkur
kráarápara. Ég hef þá skoöun, og
reyndar fleiri, aö því miöur gæti
þess í verkefnavali stofnanaleikhús-
anna að veriö sé að svara afþrey-
ingarkröfum. Þetta er reyndar
vandamál í öllum hinum vestræna
heimi. Mörgum viröist þá sem frek-
ar séspurt um aösókn ogafkomu en
listrænan árangur og kröfur. Fer þá
að fara um vestræna menningu þeg-
ar markaðslögmál afþreyingarinnar
veröa ráðandi. Það má ekki gleym-
ast að leikhúsið hefur alls ekki
minni skyldur við leiklistina en fólk-
ið og má þvi ekki alfariö elta mark-
aðslögmálin.
MEÐ KONFEKT í
POKAHORNINU
Litlu leikhúsin hafa verið margfalt
duglegri við að miðla vaxtarbrodd-
um í leikhúsi og taka áhættu, þó af-
koma þeirra sem við þau vinna sé
sífellt í húfi. Skýringin er kannski sú
að þau eiga ekkert og liafa því engu
að tapa. Það er reyndar alþjóðleg
staðreynd aö litlir og lítið styrktir
leikhópar, óháðir rótgrónum stofn-
unum, ganga fremstir með tilraunir
og sköpun og þaðan koma ný nöfn
bæði leikara og leikritahöfunda.
Vonandi verða litlu leikhúsin ís-
lensku langlíf, þau eru lífsnauðsyn-
leg viöbót við íslenskt leikhúslíf,
sem án þeirra væri margfalt geld-
ingslegra. Það er hins vegar stað-
reynd að einungis einn af hverjum
tíu leikhúsgestum situr sýningar
litlu leikhúsanna á meðan hinir níu
láta fara vel um sig með konfekt í
poka í stofnanaleikhúsunum. í
þessu Ijósi verður listræn ábyrgö
stóru leikhúsanna margföld og
gagnrýni á þau sömuleiðis nauð-
synleg. Þess vegna er staða ís-
lenskra leikbúsmála það áhyggju-
efni sem margir vilja meina.
Ef leikhúsið siglir inn í skemmtun
og afþreyingu gerir það sig fljótlega
óþarft. Þar höfum við nóg fyrir, í
sjónvarpi og kvikmyndahúsum.
Leikhúsið skyldi miklu fremur taka
áhættu með listrænan metnað og
kröfur sem fyrirsögn, þó við það
fækki áhorfendum eitthvað.
Franska, rúmenskættaða leikskáld-
ið Eugene Ionesco sagði einu sinni
að betra væri gott leikhús tómt en
vont fullt. En umfram allt þarf gagn-
rýn umræða að vera stöðug og opin,
þó það kosti kannski hjartastopp á
stundum hjá viðkvæmum.
FÞ
HELGARPÓSTURINN 15