Morgunblaðið - 06.12.1973, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1973
Sá kann á sjóinn
sívaxandi undrun og ánægju. og
þau orS eiga fyrst og fremst við
vinnubrögð höfundarins og getu
haiis sem sögumanns og rithöf-
Sveinn Sæmundsson: Upp
inoðSímon kjaft.
Frásagnir af íslenzkum
sjómönnum.
Setberg prentaði —
Reykjavík 1973.
miklum útgjöldum, gerðí góðan
vilja og bjartar vonir að engu.
Sjötti og stytzti kaflinn heitir
HetjudáS á haf inu. Það er ekki af
tillitsleysi við þær sæhetjur. sem
um getur í bókinni. að ég hef ekki
getið neinna nafna. heldur skirrzt
við að nefna nokkur nöfn sakir
þess. að illt er að gera upp á milli
þeirra. sem þar er frekast getið.
En eina undantekningu tel ég mig
verða að gera. 1 kaflanum Hetju-
dáð á hafinu sýnir Guðmundur
Egilsson loftskeytamaður svo
frábæra dirfsku. förnfýsi. þraut-
seigju og karlmennsku. að Ijóma
ber á nafn hans flestum öðrum
fremur, sem ég hef nokkru sinni
heyrt um getið. I þættínum Upp I
brimgarðinn er í fyrstu fjallað
um brautryðjandastarf
Jöhannesar Reykdals. en siðan
um sjóhrakninga og dáð og dug
áhafnarinnar á barkskipinu Eos.
sem hlaut að lokum það hlutskipti
að liðast í sundur á skerjunum við
Eyrarbakka. Þá er það þátturinn
Siglt úr strandinu. en þar eru það
einkum tveir breiðfirzkir feðgar,
sem korna eftirminnilega við
sögu. ásamt einum þeirra frum-
herja íslenzkra lækna. sem mátu
köllun sina meira en lif sitt. Loks
er I hafróti á .Norðurslóð, þar sem
segir frá frækilegri björgun
áhafnar á sökkvandi vélbáti í
stjórsjó og ofsaveðri úti á miðum
Akurnesinga. Fer þar saman
afburðasjómennska og kjarkur
skipstjórans á vélbátnum Njáli og
áhafnar hans og þrek og dirfska
skipverjanna á Birni. sem komið
hefur að óstöðvandi leki. En
átakanlegust verður frásögnin
sakir þess. að konur áhafnanna.
sem Ægir hyggðist hremma,
fylgjast með því i útvarpstækjum,
sem sjómönnunum á Njáli og
Birni fer á milli í taltækjum sín-
um, og mun ekki minna hafa
reynt á þrek og tilfinningalíf
kvennanna en eiginmenn þeirra.
vini og kunningja. sem háðu
hiIdarleikinn íhafrótinu.
Eg sagði f upphafi máls mins. að
ég hefði lesið þessa bók með
undar. því að vissulega hefðu þeir
harmleikir og þau afrek. sem frá
er sagt. síður en svo orðið jafn-
eftirminnileg og áhrifarík, ef
Sveinn Sæmundsson hefði ekki
haft til að bera þá kosti. sem til
þess þarf að skrifa þannig slíka
bók. sem þessa. að efnið fái notið
sfn. Hann hefur gefið sér gott tóm
til að afla sér rækilegra heimilda
úr ýmsum áttum. og hann þekkir
svo til sjómennsku frá yngri árum
sinum. að hann gerir sér Ijósa
grein fyrir þvi, hvers hann þarf
að spyrja heimildarmanninn til
að fá sem gleggsta og sannasta
mynd af því. sem máli varðar um
menn, skip og aðstæður. Þess
vegna fær notið sin hæfileiki
hans til að setja allt í samhengi
svo Ijóst fyrir sjónir lesandans. að
það er sem hann hafi lifað það
sjálfur. Þá kann Sveinn furðuvel
að fitja þannig upp á efni hvers
kafla. að honum reynist hægara
um vik en ella að láta koma fram
eðlilega og æskilega stígandi i rás
atburðanna. Loks lætur honum
með ólíkindum vel að bregða upp
skýrum skyndimyndum af þeim.
Guðmundur
G.
Hagalín
skrifar:
Bók-
menntir
sem við sögu koma, og einmitt á
þann hátt láta þá lýsa sér i orðum
sínum og gerðum.
Málið á bókinni er tilgerðar-
laust og höfundurinn kemst oftast
hjá því að nota sjómönnum munn-
töm orð, sem landkrabbar skilja
ekki. Aftur á móti býr hann
stundum til orð, sem eru auð-
skilin og fara vel i málinu.
Málæði
Sveinn Sæmundsson.
Það vill svo undarlega til. að þö
að Sveinn Sæmundsson hafi
þegar skrifað margar bækur um
sjómenn og sæfarir. efni. sem mér
er mjiig hugleikið. er þetta aðeins
önnur bók hans. sem mérberst i
hendur. og ég hef lesið hana með
sívaxandi undrun og ánægju.
Ilún er rúmlega tvö hundruð
blaðsíður. og efnið er eins og hér
segir: „Harmleikur á Breiða-
merkursandi, sem er lengsti þátt-
ur bökarinnar og fjallar um
Hugin og Munin. seglskipin, sem
Thor Jensen keypti á styrjaldar-
árunum fyrri og af varð mikil
saga og um sumt ærið harmræn.
þótt ekki vrði honum þar um
kennt. Næsti kafiinn heitir
Straumey sekkur, en Straumey
var brezkur tundurduflaslæðari,
sem keyptur var eftir heims-
styrjöldina hingað til iands, var
hér notaður til flutninga, en först
brátt með sementsfarm frá
Akranesi: hins vegar bjargaðist
hin vaska áhöfn fyrir aðgerðir
skipshafnarinnar á Sigurfaranum
frá Vestmannaeyjum, sem hvorki
skorti vilja né sjómennsku til
björgunarstarfanna. Þriðji og
fjörði kaflinn heita Róið úr
Kyjum og Undir heillastjörnu. og
er þar sagt af aflasæld og
fágætum afrekum sjómanna i
Vestmannaeyjum. Þá er næst
Útgerð í kreppunni, en það er
kunnara en frá þurfi að segja,
hverjir erfiðleikar steðjuðu þá að
íslendingum. Annars fjallar
kaflinn fyrst og fremst um það
framtak Eskfirðinga að sameinast
um kaup og útgerð á togaranum
Andra, sem var að því leyti sér-
stæð. að þá er útgerðarmenn i
landi gáfust upp, sameinaðist
áhöfn farkostsins um að halda
honum úti, og var sú ákvörðun
hennar allrar viróingar verð, þó
að bilun á vél skipsins, sem olli
Jónas Kristjánsson:
LÍF í BORG. 149 bls.
Hilmir hf. 1973.
Líf í borg — um það efni hefði
mátt setja saman skemmtilega "g
stórfróðlega b<ik. jafnvel þótt hún
væri ekki reist á rannsóknum,
heldur aðeins hugleiðingum
manns, sem hefði tekið eftir, velt
fyrir sér hlutunum og ef til vill
komist að einhverjum niðurstöð-
um. Þessi bók Jónasar Kristjáns-
sonar er hvorki fróðleg né
skemmtileg. Jónas skrifar um
efnið eins og sá, sem valdið hefur,
en hefur sáralitið nýtt fram að
færa. Nokkuð vitnar hann i er-
lend rit. sem væri út af fvrir sig
ágætt, ef honum tækist að tengja
það þeim íslensku aðstæðum, sem
hann miðar öðrum þræði við. en
það tekst honum heldur öfimlega.
Hann slær um sig með alhæfing-
um eins og að „sveitafólk er þægi-
legra við ókunnuga en borgar-
búar eru" og að ..karlmenn flytja
yfirleitt til borgarinnar í leit að
atvinnu" en ,,ungu stúlkurnar
flytja hins vegar til borgarinnar i
leit að eiginmanni, annað hvort af
því að þær ganga ekki út I sveit-
inni eða vilja ekki gera það." og
þar fram eftir götunum. Svona
lagaðar staðhæfingar kunna að
þykja sniðugar. En fræðilegar eru
þær ekki, ekki einu sinni skyn-
samlegar. Væri ekki gaman að
afgreiða félagsleg vandamál, ef
þau lægju öll svona Ijóst fyrir?
Um „flóttann úr sveitunum'*.
sem þarna mun átt við. er
skemmst frá að segja, að orsakir
hans eru ekki eins einfaldar og
Jónas lætur í veðri vaka.
Ekki hafa þær verið
rannsakaðar hér félagsfræði-
lega. þó slíkt væri unnt nú orðið.
Stjórnmálamönnum. sem ræða
manna mest um byggðamálin,
hefur þótt henta betur að halda
fram sinum skýringum á þeim
samkvæmt því, sem þeir álíta að
kjósendum falli best að heyra á
hverjum stað og tima og eru litt
hrifnir af, að aðrir blandi sér i
þau. Jónas litur öðrum augum á
málin. Engu að síður líkjast skrif
hans umræðum pólitikusa í því,
að hann skoðar þau frá einhliða
sjónarhornum og slær fram alls
konar órökstuddum fullyrðing-
um, sem jafnerfitt er að sanna og
afsanna nema þá með félagsleg-
um rannsóknum, sem hér eru
nánast óþekkt fyrirbæri. Sumt,
sem hann segir um borgarlíf
erlendis, sýnist þó á rökum reist,
enda við ærnar heimildir að
styðjast. En þegar hann reynir að
fjalla um sömu mál hér, virðist
hann skorta þekking á hvoru
tveggja: sögu þjóðarinnar sfðustu
áratugina og þar með forsendum
fyrir tilfærslu íbúanna i landinu
og í öðru lagi mismunandi högum
þeirra víðs vegar um landið.
Fáránlegt er t.d. að halda þvi
fram, að Reykjavík sé „orðin svo
eindregin miðstöð flestra þátta
íslenzks þjóðlifs, að halda má því
fram, að allt landið sé eitt borg-
riki með miðbæ í Reykjavik."
Þegar á nitjándu öld var farið að
segja, að Reykjavik væri „sá
partur landsins sem þenkir og
ályktar," og það stendur enn og
með aukinni áherslu. En sem
betur fer eru mörg byggðarlög
landsins svo sjálfum sér nóg, að
þau þurfa lítið til Reykjavíkur að
sækja framar því, sem þegnar
flestra menningarþjóða sækja til
höfuðborga sinna, hvort sem þeir
eru búsettir fjær þeim eða nær.
Byggðamál eru ekki þess eðlis,
að þau verði afgreidd með
vigorðum, heldur eru þau
margslungin og síbreytileg. Þau
eru aldrei aðeins þjóðhagsleg eða
aðeins mannleg, heldur ávallt
hvort tveggja. Persönulegar
skýringar einnar og einnar fjöl-
skyldu, sem flyst úr sveitinni eða
sjávarplássinu til Stór-Reykjavik-
ur . . . „til að koma börnunum til
mennta"......breyta til":.. og svo
framvegis eru yfir heildina litið
marklausar. Sama máli gegnir um
útlistanir fólks sem flyst úr landi
— til Svíþjóðar eða A stralíu, svo
dæmi sé tekið — það grípur
gjarnan til tylliástæðna, þykist
það þurfa að gera öðrum grein
fyrir tiltæki sínu. Minnst hygg ég
þó að marka, hvað slíkt fólk segir
f blaðaviðtölum. Þá segir það bara
það. sem því þykir hyggilegast og
þægilegasta slá fram i andar-
takinu.
Langt er nú liðið, síðan Gestur
Pálsson flutti fyrirlestur sinn um
lifið í Reykjavik. Þá var félags-
fræðin tæpast komin til sögunnar
og þéttbýli á islandi á algeru
f rumstigi. En Gestur var skyggn á
mannlegt eðli og samfélag, sá
víða. hvarfiskur lá undir steini og
þorði að segja upphátt það sem
honum datt í hug.
Líf I borg, það sem hér um
ræðir, gæti verið gott. þótt ekki
jafnaðist það á við fyrirlestur
Gests. En samanburður er ekki
aðeins fjarlægur, heldur hreint
og beint óhugsandi.
Jónas er svo hreinskilinn I
Eftirmála að játa, að „bók þessi er
aðallega skrifuð höfundinum
sjálfum til gamans." Saklaust er
að láta eftir sér þvílíka skemmt-
un, ef við það situr. En eitt er að
skrifa og annað að láta prenta
skrif sin ábók. Þjóðlíf Islendinga
er ekki gamanmál einber, heldur
er svolítil alvara með í leiknum.
Ef til vill er afsakanlegt, að alvara
sem mark sé á takandi skuli ekki
fljóta með í bók, sem skrifuð er
„til gamans". Hins vegar hefði
mátt vænta, að bók, sem þannig er
til komin, gæti þá orðið öðrum til
skemmtunar. En því hygg ég vart
verði að heilsa í þessu dæmi. Líf f
borg er hvorki fjörleg né
skemmtilega rituð bók. Jónas
Kristjánsson hefur ekki á valdi
sínu þann töfrasprota, að hann
geti gert mikið úr litlu og reifað
málefni svo, að það sýnist merki-
legra eftir en áður. Mál hans og
still er ekki heldur til að lyfta
huganum upp úr önn hversdags-
ins, og er þá vissulega vægt að
orði kveðið. Og undirtiti 11 sá, sem
hann hefur valið bók sinni,
„Félagsfræðilegir þættir", má
tæpast hátíðlegri vera miðað við
innihaldið.
Kristján frá Djúpalæk:
HVER ER RÉTTUR VOR ?
Oft hafa tilefni gefist að bera
fram þessa spurningu á landi
voru, einkuni fyrir vissa hópa
rnanna og einstaklinga, sem á ein-
hvern hátt skera sig úr: Er fólk
með dulargáfur réttlaust hér? Má
hvaða dóni sem er gera hróp að
því, væna það um svik og lygar og
hafa það að háði og spotti hvenær,
sem færi gefst. Aldrei hafa slikar
spurningar sótt fastar að en nú
undanfarnar vikur, í sambandi
við útkomu bókar Guðrúnar
Sigurðardóttur. Þar hefur maður
gengið undir ntanns hönd að ausa
þessa konu auri og hefur svo
nærri verið gengið tilfinningum
hennar, að mikið má vei'a að hún
rísi undir því. Hið sama gegnir
með það fólk, sem með henni
hefur unníð. Þá verður manni
spurt hvort framleiðandi gos-
drykkja eða þvottaefnis hefði
þurft að taka rógi um vöru sína
andófslaust. eins og útgefandj
þessarar bókar hefur orðið að
gera? Hefur útgefandi bóka
engan rétt gegn atvinnurógi?
Stráksskapur binna ölíklegustu
manna hefur brotist út i sam-
bandi við þessa bók, og er það svo
sem engin nýlunda hér. Hann
hefur aðeins verið óprúttnari en
fyrr og riðið fleiri húsum. Mis-
notkun fjölmíðla til skítkastsins
hefur einnig verið grófari en fvrr.
En þolendur virðast réttlausir að
verja sig. Á annan hátt snúast
menningarþjóðir við dulargáfum,
sem skjóta upp kolli meðal þeirra.
Bæði i Bandarikjunum og þó
einkum í Sovétríkjunum, er slíkt
fólk tekið til rannsóknar af fær-
ustu visindamönnum, leitað sam-
starfs við það til að kanna dýpi og
víddir mannshugans. Þar er ekki
æpt að þvi, heldur hugað. Með
hjálp fölks með dulrænar gáfur,
hafa Sovétmenn fært út þekkingu
á möguleikum mannshugans nú
hin síðari ár, meir en á þúsundum
ára áður. Þeir standa undrandi
frammi fyrir viðfangsefninu,
hlúa að sérgáfum þessum og
grandskoða. Arangurinn er líka
mikill og merkilegur. Meir að
segja eru þetta „hagkvæm"
visindi við hlið fjarskipta og
rafbylgjufræða. Tímaritið
Gangleri hefur m.a. fært okkur
furðulegar fréttir af uppgötvun-
um á sviði þessarar nýju vísinda-
greinar. Hugsanaflutningur, fjar-
skynjun og skyggni, hefur
sannast. Þá hafa hin miklu djúp
undirvitundar verið rannsökuð og
furðulegir hlutir komið í ljós.
Þeir myndu ekki hafa æpt að
Guðrúnu. Þeir hefðu fengið hana
til samstarfs við sig og kannað
rækilega hæfileika hennar. Götu-
strákar á íslandi hafa annan hátt
á.
Rithöfundar, skáld, myndlista-
menn, leikarar, já, listamenn yfir-
leitt, hafa mátt þola hið sama og
dulræna fólkið. Launaðir „gagn-
rýnendur" hafa mátt ausa mann-
orð og hæfileika þeirra auri,
rægja þá og spilla starfsmöguleik-
um og afkomu, án þess að rönd
verði við reist. Listgagnrýni er
hér vart til, heldur öp og ofsóknir.
Sjái þessir menn bók, er sem hinn
verri maður þeirra brjótist til
valda og taki við ailri stjórn.
Margir þeirra hafa lært einhverja
tískuform.úlu fyrir list, gert hana
sér að trúaratriði, og falli
verkið, sem um er fjailað, utan
þessarar formúlu, er það sallað
niður og svívirt. Hlutlaus kynning
verka, sem fjölmiðlar kosta til,
getur skyndilega snúist uppí
persónulega fordöma flytjenda,
og enn verður listamaðurinn að
vera aðgerðarlaus þolandi. Eru
kannski listamenn og dulrænt
fólk svo miklu meiri aumingjar
en aðrir, að það þoli allt og beri
aldreí hönd fyrir högg, né leiti
réttar til gagnsókna? Leikarar
hafa þó riðið á vaðið og sýnt hug
sinn, með afneitun heiðurslauna
úr hendi fordæmenda sinna.
Silfurlampinn ætti því að geta
lýst okkur, þrátt fyrir allt.
Umburðarlyndi er dyggð. En
ofmikið umburðarlyndi, getur
snúist upp i andstæðu slna —
ódyggð.
k.