Morgunblaðið - 27.03.1975, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1975
íslendingur í
Poznan 1956
1 júnímánuði 1956 gerðu verka-
menn í borginni Poznan i vestan-
verðu Póllands uppreisn, sem
sýndi jafnvel betur en önnur og
öllu kunnari uppreisn í Austur-
Þýzkalandi réttum þremur árum
áður, að stefna valdhafanna í
Austur-Evrópu hafði beðið skip-
brot og að undir niðri kraumaði
og sauð, vegna megnrar óánægju
almennings með stjórnarfarið. í
Poznan var þá staddur íslending-
ur, Einar Asmundsson forstjóri
Sindra, sem hefur frætt okkur um
þennan atburð og lýst fyrir okkur
reynslu sinni í borginni meðan á
uppreisninni stóð.
Fjórum mánuðum áður hafði
Niktia Krúsjeff haldið hina frægu
ræðu sína á 20. þingi sovézka
kommúnistaflokksins, ráðizt á
Stalín og ,,persónudýrkun“ og
vakið vonir um frjálsari stjórnar-
hætti i löndum Austur-Evrópu.
Skömmu eftir þingið lézt einn
fremsti fulltrúi pólskra stalinista,
Boleslaw Bierut flokksritari og
Edward Ochab var kjörinn eftir-
maður hans eftir að leitað hafði
verið samþykkis Rússa. Einn
valdamesti maður leynilögregl-
unnar, Jakub Berman, vék úr
stjórnmálaráði kommúnista-
flokksins og illa þokkaðir starfs-
menn leynilögregiunnar voru
sviptir störfum.
Otti Pólverja við leynilög-
regluna dvinaði við þetta, fólk fór
að láta skoðanir sínar óhrætt i Ijós
og blöðin tóku að segja frá mörgu,
sem aflaga hafði farið. Gagnrýni
kom fram á stjórnina á þinginu,
sem var sakað um að vera verk-
færi valdhafanna. I bréfum, sem
blöðin birtu frá lesendum, var
ráðizt á verkalýðsfélögin og þeim
borið á brýn að standa ekki vörð
um réttindi verkamanna. Flokkn-
um leizt ekki á blikuna, en við-
vörunum hans var ekki sinnt:
gagnrýni á stalínisma færðist í
aukana og stöðugt meir bar á and-
úð í garð Rússa. Þeir höfðu fjöl-
mennt herlið í Póllandi og
skipuóu mikilvæg embætti í
pólska hernum og yfirmaður
hersins og landvarnaráðherra
stjórnarinnar var sovézkur mar-
skálkur, Rokossovsky. Meðal
verkamanna var sú skoðun ríkj-
andi að stjórn efnahagsmálanna
miðaðist ekki við hag þeirra held-
ur Rússa og fullyrt var að aðeins
lítill hluti þjóðarinnar fylgdi
flokknum að málum. Tilslakanir
voru óhjákvæmilegar og andstæð-
ingar stalinista fengu uppreisn
æru, þeirra á meðal Wladyslaw
Gomulka, sem hafði reynt að
fylgja „pólskri leið til sósíalisma“
þegar hann var valdamesti maður
Póllands á fyrstu árunum eftir
heimsstyrjöldina. Hann varð nú
hetja frjálslyndra afla og frjáls-
lyndari armur valdaforystunnar
reyndi að fá hann til liðs við sig
með því að bjóða honum stöðu
aðstoðarforsætisráðherra, en
hann vildi hana ekki nema hann
fengi að hreinsa sig af þeim sök-
um sem á hann höfðu verið born-
ar. Alls voru um þrjátfu þúsund
pólitískir fangar látnir lausir í
maí, en ástandið í Póllandi breytt-
ist lítið við þessar tilslakanir.
Þjóðin bjó við slæm lífskjör og
mikla dýrtíð og stjórnin viður-
kenndi það, en þótt hún lofaði
endurbótum var óánægja fólksins
svo mikil að vaxandi ólgu tók að
gæta. Því var haidið fram að
rekstrarfyrirkomulag iðnaðarins
byggðist á því að framleiðslan
yrði sifellt aukin án þess að laun-
in hækkuðu og að krafan um auk-
in afköst legði verkamönnum á
herðar byrðar, sem væru þeim
ofviðá. Pólverjar fengu minna af
vörum frá Sovétríkjunum en þeir
seldu þapgað, skortur var á
neyzluvarningi og vöruskorturinn
olli verðhækkunum, klæðnaður
fólksins var fábrotinn og þar
fram eftir götunum. Til þess að
lifa var talið að hjón með tvö börn
þyrftu 1800 til 2000 zloty á
mánuði en tölur frá 1956 sýna að
aóeins 6.4% launþega fengu 2.000
zloty í laun á mánuði.
Smátt og smátt tók ólgan á sig
alvarlegri mynd. í maí safnaðist
hópur atvinnuleysingja saman
fyrir framan vinnuráðningar-
skrifstofu í Varsjá og krafðist at-
vinnu. Verkföll voru gerð í prent-
smiðju kommúnistaflokksins i
höfuðborginni og á fleiri vinnu-
stöðum. 1 lok mánaðarins lögðu
tvö þúsund verkakonur í spuna-
iðnaði niður vinnu í bænum
Bilaystok í Norðaustur-Póllandi
og mótmæltu efnahagsstefnu
stjórnarinnar. 1 byrjun júní gerðu
leigubilstjórar í Kraká, annarri
stærstu borg Póllands, sólar-
hringsverkfall. Engum gat dulizt
aó djúp gjá hafði myndazt milli
verkamanna og ríkisstjórnar, sem
taldi sig fulltrúa þeirra, og
óánægjan brauzt síðan fram í
beinni uppreisn í Poznan, annarri
stærstu borg landsins.
Þar stóó yfir mikil vörusýning,
sem margir erlendir kaupsýslu-
menn sóttu, og í þeirra hópi var
heimildamaður okkar, Einar As-
mundsson. Vörusýningin setti
mikinn svip á borgina og íbúarn-
ir, sem voru 300.000, voru hreykn-
ir af sögu hennar (Poznan var
fyrsti biskupsstóll Póllands á mið-
öldum, kjarni pólska miðaldar-
ríkisins og aðsetur yfirmanns
kaþólsku kirkjunnar frá 1821).
Borgin er um miðja vegu milli
Berlínar og Varsjár svo þar hafa
þýzk áhrif verið mikil (Prússar
réðu henni nær óslitið frá 1793 til
1919 og kölluðu hana Posen).
Borgarbúar kvörtuðu yfir því
að lífskjörin hefðu versnað undir
stjórn kommúnista, en það gerðu
og aðrir landsmenn. Einar sann-
reyndí þetta. Hann var viðstaddur
opnun vörusýningarinnar í
Poznan 17. júní, en ók i bifreið
nokkrum dögum síðar til einnar
helztu borgar Slésíu, Katowice,
sem þá hét Stalinograd. „Það
leyndi sér ekki að megn óánægja
rikti meðal verkamanna í
Poznan,“ segir hann, „en urgur-
ínn var engu minni víða annars
staóar í landinu. Ég varð var við
töluverða gremju í Slésíu, enda
höfðu íbúarnir þar átt að venjast
allgóðum lífskjörum áður en
flokkurinn kom til valda.“ Einar
kom aftur til Poznan 26. júní og
daginn eftir dró til tiðinda í borg-
inni.
Þann dag var haldinn fund-
ur i einu helzta iðjuveri Poznan
(þar voru miklar járnbræðslu-
stöðvar er byggðu starfssemi sína
meðal annars á brúnkolum) —
Zispo-verksmiðjunni, sem var
einnig kölluð Stalínsmiðjan og
framleiddi eimreiðar og vélar.
Verkamenn úr þessari verk-
smiðju höfðu sent nefnd á fund
stjórnarinnar í Varsjá til að krefj-
ast verðlækkana á nauðsynja-
vöru, hærri launa og annarra
kjarabóta, en stjórnin neitaði að
verða við þessum kröfum og orð-
rómur var um að nefndarmenn
hefðu verið handteknír. Þá var
ákveðið að gera verkfall í verk-
smiðjunni í bítið fimmtudaginn
28. júní og verkfallið breiddist
brátt út og náði til næstu héraða.
Þegar verkamennirnir höfðu
lagt niður vinnu um morguninn
gengu þeir út á göturnar og bæði
fyrir framan ráðhúsið við aðal-
torg borgarinnar og á öðrum stöð-
um í borginni safnaðist saman
mikill mannfjöldi. Verkamenn-
irnir gengu fylktu liði ti) ráðhúss-
ins, í 15 til 20 manna breiðri fylk-
ingu. Kröfugangan jókst jafnt og
þétt eftir því sem nær dró mið-
borginni og þegar þangað kom
skiptu þátttakendur í göngunni
tugþúsundum. Þeir báru pólska
fána og kröfuspjöld með áletrun-
um eins og „Burt með Rússana“,
„Niður með einræðið” og „Við
viljum frelsi og frjálsar kosning-
ar“. Mannfjöldinn söng og
hrópaði vígorð. Hæst kváðu við
hröpin: „Við heimtum brauð!"
Margir úr hópi útlendinga, sem
voru á vörusýningunni, blaða-
menn og kaupsýslumenn, fylgd-
ust með göngunni, þeirra á meðal
Einar Ásmundsson, og fólk
hrópaði til þeirra: „Við viljum
brauð og frelsi eftir ellefu ára
strit. Við viljum losna við Rússa.“
„Eg dvaldist á hótelinu Bazard í
hjarta borgarinnar, ekki langt frá
aðaltorginu," segir Einar. „Að
morgni þess tuttugusta og
áttunda var ég nokkuð snemma á
fótum og gekk út mér til hressing-
ar. Þá kom til mín einn af kunn-
ingjum mínum úr hópi hinna er-
lendu kaupsýsiumanna á vörusýn-
ingunni og sagði mér þær fréttir
að allsherjarverkfall hefði brotizt
út í borginni og allt atvinnulíf i
Poznan hefói lamazt. Ég ferðaðist
allan tímann í minni eigin Difreið
og ég settist þegar inn i hana og
ók af stað til þess að litast um í
borginni."
Einar heldur áfram. „Ég var
stutt kominn þegar ég sá að ekki
varð langt komizt akandi. Öll um-
ferð hafói stöðvazt, strætisvagnar
stóðu mannlausir á götunum,
leigubilar sáust hvergi, allflestum
búðum hafði verið lokað, en göt-
urnar iðuðu af fólki.
Ég fór rakleitt til aðaltorgsins,
en þar höfðu safnazt saman tugir
þúsunda manna.
Mikið bar þar á ungu fólki og
höpar stúdenta fylktu sér við hlið
verkamannanna. Nokkra þeirra
sá ég bera vopn.“
Enn fór allt friðsamlega fram.
Herinn og lögreglan höfðu látið
gönguna til aðaltorgsins afskipta-
lausa. Utlendingum duldist ekki
að margir lögreglumenn og her-
menn voru hlynntir eða vinveittir
verkfallsmönnum og sumir urðu
vitni að því að hermenn afhentu
verkamönnum vopn.
Mikill fögnuður greip um sig
meðal borgarbúa, sem höfðu ekki
getað látió sér til hugar koma að
hægt væri að láta opinberlega I
ljós andúð á stjórnarfarinu. Þeir
voru undrandi á því að þetta gæti
gerzt, og niðurbæld gremja þeirra
fékk skyndilega útrás. Einhugur
og fögnuður fólksins vöktu ejcki
sízt athygli Einars:
„Allt virtist fólkið mjög rólegt
og brosmilt og ávarpaði gjarnan
útlendinga vinsamlega og vildi
gera þeim ljóst hvað hér væri í
raun og veru um að vera. Ég
stanzaði þarna góða stund og varð
var við nokkur ræóuhöld og einn-
ig var mikið sungið. Þaó voru
gamlir pólskir ættjarðarsöngvar,
en áhrifaríkast þótti mér er tug-
þúsundirnar hófu allt í einu raust
sfna og sungu í sameiningu hinn
yndisfagra pólska þjóðsöng „Guð
þú sem vorri ættjörð skýldir áð-
ur", sem Steingrímur Thorsteins-
son íslenzkaði.
Þarna bar mjög lítið á lögreglu
og hermönnum og mér virtist allt
fara fram með ró og spekt. Ég
hvarf þá af torginu og fór til
minna starfa á vörusýningunni en
þar var fremur fámennt þennan
dag.“
Friðsamlegt verkfall hafði snú-
izt upp í stórfelldar pólitískar
mótmælaaðgerðir, sem beindust
gegn stjórninni og Rússum.
Skömmu fyrir hádegi hitnaði í
kolunum. Verkamenn fóru að
aðalstöðvum öryggislögreglunn-
ar, reyndu að ná þeim á sitt vald
og kveiktu í þeim. Þeir réóust
einnig inn í dómshúsið, báru skjöl
út á götu og kveiktu í. Næst réð-
ust þeir inn í eitt aðalfangelsi
borgarinnar og hleyptu út póli-
tískum föngum, sem þar voru í
haldi.
Ráðizt var á margar opinberar
byggingar og sumum þeirra náðu
verkfallsmenn á sitt vald. Árásir
voru meðal annars gerðar á út-
varpstruflunarstöð og tæki henn-
ar eyðilögð og ráðizt var á aðal-
bankann og pósthúsið. Þegar síð-