Morgunblaðið - 27.03.1975, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1975
53
Vestur-þýzka
blaðið
Simpliciss-
imus birti
þessa teikni-
mynd eftir
Poznan-
uppreisninga
og kallaði
hana „Sigur-
vegarann“.
an átti að ráðast á ráðhúsið tóku
yfirvöldin i taumana. Sovézkir
skriðdrekar æddu inn i borgina
og hreinsuðu göturnar. Fótgöngu-
liðar vopnaðir vélbyssum komu
með vörubifreiðum, og tóku sér
stöðu á aðaltorginu. Pólskum her-
mönnum var beitt gegn mann-
fjöldanum, en einnig rússnesk-
um, og nærvera rússneskra her-
manna æsti mannf jöldann um all-
an helming.
I fyrstu skutu hermennirnir
yfir höfuð verkamannanna, en
þegar það dugði ekki til að brjóta
mótspyrnuna á bak aftur var vél-
byssum beitt gegn múgnum. Öll-
um götum, sem lágu að torginu
var lokað og byssum komið fyrir á
ýmsum stöðum.
Konur og börn flýðu, en verk-
fallsmenn létu ekki bugast. Þeir
kræktu saman örmum og gengu
fylktu liði gegn hermönnunum.
Þá hófst skothríðin.
Verkamaður einn tók pólskan
fána vætti hann í blóði félaga
síns, sem hafði fallið í skotárás-
inni, hóf bióðdrifinn fánann á
loft. Hik kom á pólsku hermenn-
inga og sumir þeirra gengu í lið
með verkfallsmönnum.
Utlendingur, sem þarna var, sá
liðsforingja skipa óbreyttum her-
manni að skjóta á mannfjöldann,
en hann neitaði. „Liðsforinginn
dró þá upp skammbyssu sína og
skaut hermanninn,"
Aðrir sáu að „múgurinn reif
greinar trjánum, æddi meó þær
einar að vopni gegr; hermönnun-
um og hrópaði kröfur sínar um
frelsi.“
Verkamennirnir urðu að hörfa
fyrir skothríðinni og eftir
nokkrar klukkustundir lauk
þessari ójöfnu viðureign. Opin-
berlega var sagt að 53 hefðu fallið
og 270 særzt, en útlendingarnir á
vörusýningunni töldu þær tölur
ótrúlega lágar. Sagt var að 154
hefðu verið handteknir.
Bardagar héldu áfram um
kvöldið og næstu nótt og herflug-
vélar flugu yfir borginni, en
snemma um morguninn féll
síðasta virki uppreisnarmanna.
Það var útvarpstruflunarstöðin.
Verkfallið hélt áfram þennan
dag, en nokkrar verzlanir voru
opnaðar síðdegis og siðan færðist
ástandið aftur i eðlilegt horf.
„Ég varð var við það, að mikils
ótta gætti hjá mörgum útlending-
anna og vildu margir reyna að
forða sér hið skjótasta úr landi,“
segir Einar „En fólkið sem tók
þátt í uppreisninni var rólegt og
óhrætt. Mér var sagt að ein deild
hersins hefði neitað að bera vopn
gegn múgnum."
„Nokkru eftir hádegi,“ segir
Einar „eða á að gizka hálf þrjú,
kom til min danskur vinur minn,
kaupsýslumaður sem var þarna i
sömu erindum og ég, og sagði mér
að tveir félagar sinir þyrftu að
komast úr landi sem bráðast.
Hann sagði að flugvél færi frá
flugvellinum fyrir utan borgina
kl. 4, en þeir gætu hvergi fengið
leigubíl. Hann bað mig aó vera
sér hjálplegur og aka mönnunum
út á flugvöllinn.
Ég ók þessum mönnum þegar á
leið til flugvallarins. Leiðin lá
fram hjá aðalfangelsinu — og
reyndar vissi ég það ekki áður —
en þegar ég kom að enda göt-
unnar var ég stöðvaður af
hermönnum, sem bönnuðu mér
að aka þesa leið.
Á svæðinu fyrir framan
fangelsió sá ég margt fólk liggja í
blóði sinu. Auðséð að þarna höfðu
átt sér stað mikil átök. Fjöldi
hermanna var þarna með alvæpni
og nokkrir skriðdrekar voru einn-
ig á götunni. Urmull fólks var á
götunni og alls staðar i kring.
Það kom mér á óvart aö fólkið
virtist ekki felmtri slegið, heldur
var þaó svipdjarft og virtist
hvergi smeykt. Á leiðinni út á
flugvöllinn mættum við miklum
fjölda skriódreka og bíla
skipuðum hermönnum og einnig
mættum við fylkingum gangandi
hermanna.
Á flugstöðinni var ys og þys.
Allt bar þar merki óeirðanna og
útlendingar fjölmenntu þangað i
von um að komast sem fyrst í
burtu."
Næstu daga á eftir takmörkuðu
verkamennirnir í Poznan afköst
sín og mikill viðbúnaður var I
borginni. Poznan var umkringd
hermönnum, uppreisnarmanna
var leitað dyrum og dyngjum og
vandlega var leitað á öllum, sem
lögðu leið sina til Poznan eða frá
borginni. Forsætisráðherrann,
Josef Cyrankiewicz, fór sjálfur til
Poznan til að reyna að róa verka-
mennina. Tveir ráðherrar, sem
nefndin frá Poznan ræddi við í
Varsjá fyrir uppreisnina, voru
skiptir störfum.
„I Poznan var sama við hverja
ég talaði,“ segir Einar, „menn i
*háum eða lágum opinberum em-
bættum, meðlimiúr flokknum eða
fólkið sem engan áhuga hafði á
stjórnmálum — allir höfðu mikla
andúó á skipulaginu, eins og það
var í reynd og voru óánægðir með
hin bágu lífskjör. Andúðin
beindist einkum gegn því ófrelsi
að mega ekki tjá sig.“
Einari var boðið í hús
kunningja síns, sem var forstjóri
verksmiðju, og þar var um tiu
manns gestkomandi, fólk víðs
vegar að úr Póllandi, og auk þess
nokkrir útlendingar.
„Ekki fór hjá því aó talið bærist
að stjórnmálaástandinu þótt þetta
fólk væri ekki stjórnmálalega
sinnað, og hefði lítinn áhuga á
stjórnmálum. Ég varpaði fram
þeirri tilgátu að flokkurinn fengi
innan við tíu af hundraði at-
kvæða, ef kosið væri í frjálsum
kosningum. En flestir Pólverjarn-
ir, sem þarna voru, fullyrtu að
flokkurinn fengi ekki yfir einn af
hundraði atkvæða."
í fyrstu reyndi stjórnin að
kenna „erindrekum heimsvalda-
sinna“ og „afturhaldssinnuðum
undirróðusmönnum" um að hafa
„notfært sér efnahagslega örðug-
leika“ í því skyni á „veikja vald
alþýðunnar" og hrundið upp-
reisninni af stað. En á mikilvæg-
um miðstjórnarfundi, sem hófst
18. júlí, viðurkenndi Ochab
flokksritari að uppreisn hefði
ekki verið runnin undan rifjum
„heimsvaldasinna" og að nýbirtar
tölur, sem áttu að sýna að lífskjör
hefðu batnað, væru „hugar-
burðar". Ochab viðurkenndi jafn-
vel að hann sjálfur og aðrir.
valdhafar hefðu átt „nokkra sök“
á atburðunum. Sióan var yfirleitt
tekin sú opinbera afstaóa að að-
gerðir verkamanna í Poznan
hefðu „aó mörgu leyti" verið
„réttlætanlegar." I fyrstu var sagt
að þeir sem ábyrgð bæru á upp-
reisninni fengju „stranga refs-
ingu“ en dómar, sem þeir fengu
að loknum réttarhöldum dagana
27. september til 22 október, voru
tiltölulega vægir.
Á þessum mánuðum gerbreytt-
ist líka stjórnmálaástandið i Pól-
landi. Meirihluti í forystu komm-
únistaflokksins ákvað að reyna að
snúa baki við stalinisma og draga
úr áhrifum Rússa. Á miðstjórnar-
fundinum var samþykkt frjáls-
lyndari stefna og táknrænt var að
Gomulka var boðið að sitja fund-
inn.
Rætt var um það i hreinskilni
fyrir opnum tjöldum á þessum
mánuðum hvernig flokkurinn
gæti komið til leiðar „jákvæðara
sambandi" við bændur, mennta-
menn, kirkjuna og aðra
þjóðfélagshópa, Rússum til hrell-
ingar. Jafnframt jókst andúðin i
þeirra garð og þeir urðu alvarlega
uggandi.
Einar Ásmundsson varð var við
breytingarnar þegar hann kom
aftur til Póllands nokkrum
mánuðum eftir uppreisnina í
Poznan:
„Ég ók aftur til Stalinograd, en
þá var búió að skíra borgina aftur
sina fyrra nafni, Katowice. Gler-
skilti, sem áttu að vísa veginn,
höfðu öll verið mölbrotin, en mér
gekk greiðlega að rata rétta leió,
því að þegar ég sá brotin skilti
vissi ég, að þar átti að standa
Stalinograd.
Á sama hátt hafði nafn borgar-
innar alls staðar verið afmáð.
Mörg skemmdarverk höfðu verið
unnin gegn rússneska hernum og
mikið var um það að rafmagns- og
simalínur höfðu verið skornar í
sundur."
Með því að friðmælast við
Gomulka björguðu foringjar
stjórnarinnar og flokksins fyrir
sig ástandinu. Eftir mikið þóf
samþykktu rússneskir leiðtogar
þá frjálslyndari stefnu, sem var
ákveóin. En þegar Krúsjeff
heyrði að til stæði að kjósa
Gomulka aðalritara flokksins i
október, varó honum svo mikið
um það að hann skundaði til Var-
sjár, ásamt öðrum helztu ráða-
mönnum Rússa, ruddist inn á
fund miðstjórnarinnar og krafðist
þess að fá að vita hvort fréttin
væri rétt. i nokkrar klukkustund-
ir römbuóu Pólverjar og Rússar á
barmi styrjaldar: rússnesku her-
liði var skipað að sækja til Var-
sjár og Rússar voru við þvi búnir
að láta til skarar skríða og
vopnaðir pólskir hermenn sváfu í
verksmiðjum og voru þess albún-
ir að berjast ef nauðsynlegt
reyndist.
Krúsjeff og samstarfsmenr
hans létu þó i minni pokann oj
samþykktu valdatöku Gomulka
sem varð aðalritari flokksins o{
hetja frjálslyndra Pólverja, per
sónugervingur baráttunnar gegt
sovézkum yfirráðum og forgöngu
maður „hinnar pólsku leiðar ti
sósialisma". Krúsjeff og félagai
hans treystu þvi að Gomulk;
gengi ekki of langt í „endurskoð
unarstefnu" og tæki ekki upt
hlutleysisstefnu í utanrikismál
um vegna legu landsins og djúp
stæðs ótta Pólverja við Þjóð-
verja. Gomulka reyndist trausts
ins verður: endurskoðunarstefnr
hans gekk ekki „of langt" og
seinna var henni snúið við og
þegar sovézki herinn réðst inn i
Tékkóslóvakíu 21. ágúst 1968
naut hann stuónings pólska hers-
ins. Það ár geisuðu miklai
stúdentaóeirðir i Pöllandi og
25.000 Gyðingar sættu ofsóknum.
Að lokum hrökklaðist Gomulka
frá völdum í kjölfar óeirða i
Gdansk, i desember 1970 verka-
mannaóeirða, sem um margt líkt-
ust uppreisninni í Poznan, og
þannig lauk valdaferli hans likt
oghannhófst. GH