Morgunblaðið - 27.03.1975, Blaðsíða 24

72
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1975
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1975
73
Grjótaþorpið
Þama byggði Skúli fógeti,
Jónas Hallgrímsson bjó þar
um tíma og í Hattarahúsinu
dó Sigurður Breiðfjörð
Frægasta hús í Grjótaþorpi er ugglaust Aðalstræti 10, gamla Bröttugötu var upphaflega Hattarahúsið, sem síðar var byggt
Innréttingahúsið, siðar biskupsstofa og hefur nú um skeið ofan á.
hýst eina af verzlunum Silla og Valda. Hægra megin við
hri»f;fcrrt, en hún verður eftir-
niinnik'n, þenar maður hefur
annan eins leirt.sögumann og Arna
Ola. Þótt hann sé kominn yíir
áttrætt, er minni hans með
fádæmum oj; mundi sjálfsagt
marf’ur námsmaðurinn þiggja að
hafa slíkt minni. Arni benli á þau
hús, sem ei«a sér merka fortíð, en
hér verður stiklað á stóru ok farið
fljótt yfir.
Við byrjuðum hringferðina í
Fisehersundi, sem liggur út úr
Aðalstræti nyrst. Fischersund er
nefnt eftir William Físeher, sem í
eina tíð verzlaði hér þar til Duus
keypti af honum eignirnar. Fisch-
er þessi stofnaði Fiski- og far-
mannasjóð Kjalarnesþings og var
gatan skírð eftir honum í virðing-
arskyni.
A möti Ingólfs apóteki standa
verzlunarhús Geysisverzlunar.
Þessi hús byggði Petreus nokkur
á lóð Konungsverzlunarinnar og
taka þau yfir allstórt svæói, sem
samkvæmt venjulegum skilningi
er utan hins eiginlega Grjóta-
þorps.
Ofar við Fischersund taka við
brúnmáluð hús, bárujárnsklædd,
og þegar belur er að gáð, sést að
lítið er þar um glugga. Verzlunar-
fyrirtækiö Silli & Valdi mun eiga
öll þessi hús, afmörkuð með sér-
stökum lit. 1 sumum eru geymdar
vorur, i öðrum er búið. Svo er til
dæmis um það hús, sem stendur í
næsta nágrenni við Morgunblaðs-
húsið, eða svo sem seilingarlengd.
Þetta hús býr hvorki að fornri né
nýrri frægð og má heita fullkom-
lega án útsýnis aftanundir gaflin-
um á Morgunblaðshúsinu. Meira
að segja er hulinn leyndardómur
hvaða götu það heyrir, en gengt
er að því eftir portum frá þremur
stöðum.
Fischersund sveigir inn í
Mjóstræti, en þar á horninu
stendur Jensenshús, einnig í silla
og valdalitnum. Fyrir alllöngu
var nieiri reisn yfir þessu husi;
það hét þá Hekla og þar var veit-
ingasala; gengið nokkur þrep
upp. En handan við Fisehersund-
ið er eitt stærsta bílastæði hér um
slóðir og þeir sem þar eru að leita
að stæðum, hafa áreiðanlega ekki
hugmynd um, að hér stóð verzlun-
in Glasgow i stærsta timburhúsi,
sem nokkru sinni hefur verið
byggt á Islandi. Þetta var ensk
verzlun, og þetta veglega hús
brann til ösku árið 1905. Ofan við
bílastæðið stendur rauðmálað
bárujárnshús, sem áður hét Hjall-
hús og á þessum slóðum var
Borgarabæjarhverfið, en við kom-
um að því síðar. En þar sem
Fischersundið er nú, lá Götuhúsa-
stígurinn áður frá Aðalstræti og
skásneiðinga upp eftir grýttu
holtinu.
XXX
Við Árni förum að öllu með gát
og sveigjum inn í Mjóstræti. Þar á
horninu er Arabær, háreist timb-
urhús og gengið upp trétröppur.
Húsið er kennt viö Ara frá Skál-
holtskoti og lengi átti það Pétur
faðir Erlends, hins kunna KR-
ings og Vesturbæings. Annars er
fremur fátt um fina drætti í Mjó-
stræti og engin sögufræg hús þar
utan eitt: Vinaminni. Það gnæfir
lika yfir eins og höfuóból yfir
hjáleigum og skartar brúnum
torfulit eins og annað í eigu Silla
og Valda hér um slóðir.
Þar sem Vinaminni stendur nú,
var eitt sinn kot sem hét Brekku-
bær og þaðan var Sigríður sú, sem
um var ort:
Sigríður dóttir hjóna
í Brekkubæ —
Það átti ekki fyrir henni að
liggja að ílendast i Grjótaþorpinu
hún giftist Eiríki Magnússyni
meistara i Cambridge á Englandi
og fluttist út þangað. Hún
gleymdi samt ekki bernskuslóð-
um sínum og fékk góðgerðarsama
og efnaða Englendinga til þess að
byggja kvennaskóla á sama stað
og Brekkubær hafði staðið. Húsið
var byggt og skólinn starfaði þar
— en aðeins um tveggja ára skeið.
Vinaminni var höfðinglegt hús,
enda bjuggu þar höfðingjar.
Meðal þeirra var Jón Vídalin,
stjórnmálamaður og samvinnu-
Hér stóð skáli hins forna
Reykjavíkurbæjar, en báru-
járnshúsið á myndinni byggði
Stefán Eiríksson myndskeri
og bjó hann þar. Húsið
stendur neðarlega við Grjóta-
götu.
frömuður. Um hann var þessi
kunna vísa ort:
I Vinaminni Vidalín
valdsmenn gerir dorga.
Veitir hann klára kampavin,
kaupfélögin borga.
Síðar bjó Haraldur Nielsson i
Vinaminni, sá kunni prófessor,
fræðari og spíritisti. Það mun
hafa verið fyrripartinn á ævi
hans, þvi hann bjó þar með fyrri
konu sinni, Bergþóru.
XXX
Leið okkar liggur næst i Bröttu-
götu, sem liggur upp brekkuna,
milli Aðalstrætis og Mjóstrætis.
Enn ræður brúni liturinn ríkjum
á bárujárninu; hér á sjálfum
Fjalakettinum, sem er fyrirferðar
mesta hús við Bröttugötu. Á horn-
inu niðri við Aðalstrætið stóð í
eina tíð Hattarahúsið, sem Einar
hattari hafði byggt við sjávar-
götuna frá Reykjavíkurbæ.
Tengdasonur hans var Valdemar
Breiðfjörð, stórhuga umsvifamað-
ur, sem byggði tvær hæðir ofan á
Hattarahúsið. Valdemar var fyrir
menningarneyzlu; hann vildi fá
„teater" í bæinn. Og hann var
ekkert að tvinóna við það: Byggði
leikhús aftan við íbúðarhúsið.
Það var stundum kallað Breið-
fjörðsleikhús, en snemma festist
Fjalakötturinn við það. Á þessum
fornu fjölum eru nú geymdar
kramvörur frá Silla og Valda.
I herbergi i norðurenda
Hattarahússins enduðu lífdagar
Sigurðar Breiðfjörðs, rímna-
skálds og beykis. Hann mun þá
hafa verið lasburða og illa farinn
eftir langvarandi drykkjuskap og
siðasti kapítuli lífs hans, sem
fram fór í höfuðstaðnum, var
helduf dapurlegur.
Leikfélag Reykjavíkur notaði
Fjalaköttinn aldrei, en þeir Jón
Guðmundsson, ritstjóri og
Benedikt Gröndal stóðu þar fyrir
leiksýningum. Þar að auki var
Fjalakötturinn bæði athvarf fyrir
félagsmálastarf og íþróttahús:
Templarar höfðu þar fundi og
glímumenn Ármanns æfðu
„þjóðariþróttina" þar.
Eftir að leiksýningum lauk i
Fjalakettinum, var Gamla Bíó
fyrst til húsa þar; það hét þá
Reykjavíks Biograf Teater.
Gegnt Hattarahúsinu gamla, á
horni Bröttugötu og Aðalstrætis
er það hús, sem kannski er talið
merkast í Grjótaþorpi; risið hátt á
danska vísu, veggirnir lágir og
þar af leiðandi varla nemaseiling
undir loft. Hér er upprunalega
klæðagerðarhús Skúla fógeta,
siðar Biskupsstofa og núverandi
verzlunarhús Silla og Valda.
Aftan við það byggðu þeir félagar
' steinkumbalda undir vörulag-
pr, en það ber blessunarlega
litið á þvi húsi og það
sést ekki frá götunni. Eitt sinn
bjó Jónas Hallgrímsson
skáld þarna, en húsið var aðeins
viðkomustaður og hefur nánast
Sumardýrð i Grjótaþorpi:
Þessi sóleyjagarður er við
Grjótagötuna.
Á útmörkum Grjótaþorpsins: Þetta reisulega, rauðmálaða
hús, blasir við úr Fischersundi. Þarna var áður svonefnt
Borgarabæjarh verf i.
enga þýðingu i sanrbandi við líf
skáldsins. Biskupsstofa var húsið
i tíð Geirs Vídalins; hann bjó
þar til dauðadags og í þá
daga var þessi bústaður
virðulegastur í bænum næst
Stiftamtmannshúsinu. Þrepin
i stiganum upp á loftið
eru slitin undan fótataki kyn-
slóðanna og uppi á loflinu voru
lengi vel aóalbækistöðvar þeirra
Silla og Valda. Þar var allt undir
súð og sumum fannst þessi kontór
ekki við hæfi hjá fyrirtæki, sem
átti fleiri hornlóðir en nokkur
vissi.
Nálægt aldamótum verzlaði
Helgi Zöega í Innréttingahúsinu
og byggði hann sér þá reisulegt
íbúðarhús ofar við Bröttugötu.
Áfast við það er svipmikið hús,
rauðmálað, með ýmsum helztu
einkennum bárujárnstimabilsins.
Á neðstu hæó þess hafa ýmsar
verzlanir verið, en sumar staðið
stutt við. Nú er þar verzlunin
Kjörgripir, sem selur antíkhús-
gögn.
Þá vikur sögunni að Grjótagötu,
sem liggur rakleiðis upp brattann
úr Aðalstræti og uppá Garða-
stræti. Þarmeð er komið i hjarta
Grjótaþorps, að minnsta kosti ef
við gerum þvi skóna að hjarta-
staðurinn sé sem næst Grjótabæj-
unum. Við byrjum niðri í kvos-
inni við Aðalstræti og virðum fyr-
ir okkur stórt hús, brúnntálað og
bárujárnsklætt og hýsir verzlun,
sem snýr út að götunni. Þetta hús
byggði Matthias Johannessen, afi
Matthíasar ritstjóra Morgunblaðs-
ins, og bjó hann þar siðustu árin.
En áður var þar annað hús fyrir,
sem rakið varð til Innrétting-
anna; þar stóð Spunastofan. Beint
á móti, handan Grjótagötunnar,
er nú bílastæði, en áður var þar
hús, sem Arni Steinsen söðla-
smiður keypti um aldamótin 1800,
reif það síðan og byggði annað.
Einni öld síðar fóru hinir nafn-
toguðu Sturlubræður að verzla í
þessu húsi og síðastur hafði þar
bækistöð Jón Þorsteinsson skóari.
En húsió var orðið lélegt og var
rifið um 1920.
Handan við bilastæðið er stórt
rauðmálað bárujárnshús, sem
snýr gaflinum út að Aðalstræti en
hliðinni að Grjótagötu. Það var
eitt sinn kallað Andersenshús eft-
ir dönskum klæðskera, sem
byggði það, eða stækkaði það.
Uppruni þess verður einnig rak-
inn til Innréttinganna; Lé>
skurðarstofan var þar sem nú er
verzlun sú, sem hefur á boðstól-
um krukkur, glös og ýmiskonar
kynjavarning. Sá hluti hússins
telst elzta hús Reykjavíkur —
byggður árið 1752. Næsl kemur
Stjórnarráðshúsið, byggt árið
1772.
1 þessum elzta parti hússins var
um skeið íbúð Jóns Guðmunds-
sonar ritstjóra, en núna er húsið
merkt fyrirtækinu Einar Ágústs-
son & Co. Gegnt þessu stóra húsi,
en handan Grjótagötunnar, er
miklu minna hús, gráleitt, veðrað
og búið að lifa sitt fegursta að því
er virðist. Það ber meó sér virðu-
leik ellinnar og svipmót liðins
tima. Þetta hús byggði á sínum
tima Stefán Eiriksson myndskeri,
landskunnur maður. Einmitt hér
lá sjávargatan ofan frá Grjóta og
á lóð hússins stóð endur fyrir
löngu skáli, sem heyrði til bænum
Reykjavík. Hann stóð aóeins
steinsnar þaðan, handan við göt-
una. 1 skálanum bjuggu vermenn
og Skúli fógeti gerði hann svo að
vistarveru til handa þeim konum,
sem við Innréttingarnar unnu.
Síðar keypti skálann Grimur Lax-
dal og setti þar upp veitingastofu,
sem i rauninni var aðeins vín- og
ölstofa, því um aðrar veitingar
var ekki að ræða. Gerðust menn
stundum þaulsætnir í skála Gríms
og barst hávaði út um hverfið á
siðkvöldum. Ekki vildu allir una
því og stóó Grimur stundum i
stimabraki við lögreglu vegna
þess arna.
Arið sem hann Jörundur ríkti
hér, bjó Benedikt Gröndal háyfir-
atan
Nú á páskahatíðinni verður fluttur í
útvarpi Paradísar missir J. Miltons í
þýðingu Jóns frá Bægisá, en Hrafn
Gunnlaugsson hefur fært þennan mikla
Ijóðabálk í leikbúning og leikstýrir.
Eftirfarandi erindi eru úr lýsingu
Skáldsins (sem Helgi Skúlason leikur)
á hinum fallna llöfuðengli Satan
(leikmn af Róbert Arnfinnssyni) þar
sem hann stendur í Aldéfli, hofgarði
Vítis, og býr sig undir að ávarpa þing
djöflanna.
Hér sást enn hrasaður
Hofuðengill,
dýrð sem dulin var
með dökku myrkri:
rétt sem nýrisinn
röðull sýnist
gegnum sjóndeildar
glýn daggar;
Pg þá blakkt húm
bak frá mána
formyrkvuð sunna
yfir fold breiðir,
og jafnvel alvöldum
ugg í brjósti
eykur geigvænnar
umbreytingar.
Svo var dimmu
þq af dýrð skini,
Höfuðengill
af hæð fallinn,
og bar inngrafin
í andliti
þrumu djúp ör
af þúngu slagi.
Hryggð var máluð
Helvarðar kinnum
nærsta döpur
nábleikum á;
hár skein af enni
hugarstyrkur;
vottar drambs viðmót
vændir hefnda.
Heit brann úr augum
heiptar eisa,
þó var meðaumkun
þar í blandin
af bræðra falli
til böls dæmdra
óendanlegs
I erfð kvala.
Svo stendur beinvaxinn
á bláfjalli
eikiskógur
ofan visinn,
og heiðar greni,
sem háa toppa
látið hefur
fyrir lopteldi.